Δευτέρα 30 Μαΐου 2016

Εξερευνώντας την Ονειροχώρα (ΙV)

Σπύρος Μανουσέλης


Oπως είδαμε στα τρία προηγούμενα άρθρα μας, ο εντοπισμός των εγκεφαλικών δομών και λειτουργιών που εμπλέκονται άμεσα στην ανάδυση των ονείρων οδήγησε, προοδευτικά, σε μια λιγότερο υποκειμενική εξήγηση της λειτουργίας των ονείρων.

Μια νευροβιολογική προσέγγιση που, απ’ ό,τι φαίνεται, όχι μόνο δεν επιβεβαιώνει, αλλά αμφισβητεί τα θεμέλια της φροϊδικής ψυχολογίας του ασυνείδητου.

Διότι βέβαια αν τα όνειρα είναι μόνο μια απαραίτητη, καθημερινή και εντοπισμένη εγκεφαλική λειτουργία, τότε γιατί θα πρέπει να ερμηνεύονται ως «η βασιλική οδός» για την πρόσβαση στο ασυνείδητο, όπως διατείνεται η ψυχανάλυση, και όχι ως η απολύτως φυσιολογική λειτουργία των σύνθετων εγκεφάλων

Στη μηδενιστική επιλογή της πλήρους απόρριψης της ψυχανάλυσης κάποιοι ερευνητές αντιπροτείνουν το ερευνητικό πρόγραμμα της «Νευροψυχανάλυσης»: μια προσπάθεια αμοιβαίας «μετάφρασης» των πρωτότυπων φροϊδικών ιδεών στη γλώσσα των νευροεπιστημών και το αντίστροφο.

Πόσο συμβατή είναι όμως η επιστημονική κατανόηση της ονειρικής μας ζωής με την ψυχαναλυτική ερμηνεία που, πριν από έναν αιώνα, είχε προτείνει ο Φρόιντ; 

Το δίλημμα: «ανεγκέφαλη» ψυχανάλυση ή «ψυχοβόρος» νευροεπιστήμη; 



Πιθανότατα ο Ζίγκμουντ Φρόιντ θα γελούσε χαιρέκακα με τις σύγχρονες υπερτεχνολογικές προσπάθειες εντοπισμού στον εγκέφαλο των βασικών ψυχικών διεργασιών, όπως είναι π.χ. τα όνειρα.

Ο ίδιος εξάλλου, πριν από έναν αιώνα, είχε απελπιστεί και απορρίψει τις αντίστοιχες εντοπιστικές και φρενολογικές προσπάθειες «χαρτογράφησης» της ανθρώπινης ψυχής που επικρατούσαν στην ιατρική σκέψη της εποχής του.

Στην προσπάθειά του να κατανοήσει και κυρίως να αντιμετωπίσει ορισμένες ψυχικές παθήσεις, επινόησε την ψυχανάλυση, μια εναλλακτική προσέγγιση και θεραπευτική των ψυχικών δυσλειτουργιών που βασίζονταν σε τέσσερις βασικές παραδοχές

Το ασυνείδητο μέρος της ανθρώπινης ψυχής, το Αυτό, γεννιέται πριν από το συνειδητό, το Εγώ, και σε μεγάλο βαθμό καθορίζει το σύνολο της ψυχικής μας ζωής.

Οι συγκρούσεις ανάμεσα στο Αυτό και το Εγώ είναι σε μεγάλο βαθμό μη συνειδητές και εμφανίζονται στη συνείδησή μας υπό τη μορφή ονείρων.

Με άλλα λόγια τα όνειρα αποτελούν τη συμβολική και συγκαλυμμένη έκφραση των ασυνείδητων επιθυμιών ή των τραυματικών εμπειριών μας.

Το συνειδητό Εγώ δεν έχει άμεση πρόσβαση ούτε και γνωρίζει το περιεχόμενο και τα κίνητρα των πράξεών μας.

Μολονότι ο Φρόιντ υποψιαζόταν ότι όλα αυτά συμβαίνουν μέσα στον εγκέφαλό μας, δεν γνώριζε «το πώς» ούτε βέβαια μπορούσε να εντοπίσει «το πού» ακριβώς εντοπίζονται αυτές οι ψυχικές λειτουργίες.

Η επινόηση της ψυχανάλυσης ήταν η «λύση» για να παρακαμφθούν αυτά τα ανυπέρβλητα, τότε, γνωσιακά κενά.

Η ψυχανάλυση των νευρώνων...


Εχει περάσει πάνω από ένας αιώνας και, όπως είδαμε, η επιστήμη και η τεχνολογία του εγκεφάλου -νευροεπιστήμες, νευροτεχνολογία- έχουν κάνει γιγάντια άλματα.

Σήμερα οι ειδικοί μπορούν να αναλύουν λεπτομερώς σε κυτταρικό και βιοχημικό επίπεδο τις διεργασίες του εγκεφαλικού ιστού.

Είναι σε θέση να εντοπίζουν και να απεικονίζουν, μέσω π.χ. της μαγνητικής τομογραφίας, τις βασικές νοητικές λειτουργίες ενώ αυτές συντελούνται στο εσωτερικό του εγκεφάλου μας.

Αραγε, αυτές οι πρωτοφανείς δυνατότητες επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν τις φροϊδικές εικασίες

Τα τελευταία χρόνια ένας μεγάλος αριθμός ειδικών επιχειρεί να γεφυρώσει την απόσταση που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στην ψυχο-αναλυτική προσέγγιση του χθες με την πανίσχυρη νευρο-αναλυτική στρατηγική και επιστημονική γνώση του σήμερα.

Αναζητούν δηλαδή τον πολυπόθητο «χαμένο κρίκο» που επιτέλους θα καταφέρει να ενοποιήσει την άυλη ψυχή ή τον νου με τον υλικότατο εγκέφαλο.

Πρόκειται για το φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα της Νευροψυχανάλυσης, μια προσπάθεια γνωστικής σύνθεσης που υποστηρίζεται θερμά όχι μόνο από αρκετούς ψυχαναλυτές αλλά και από διαπρεπείς νευροεπιστήμονες, όπως οι Vilayanur Ramachandran, Antonio Damasio, Oliver Sacks, Eric R. Kandel κ.ά.

Ο όρος «Νευρο-ψυχανάλυση» (Neuro-psyhoanalysis) εισάγεται το 1999 από τον Νοτιοαφρικανό νευροψυχολόγο Μαρκ Σολμς (Mark Solms), ο οποίος θεωρείται ένας από τους πρωτεργάτες αυτού του νέου ερευνητικού προγράμματος που, από το 2000, εκπροσωπείται επίσημα από μια διεθνή επιστημονική κοινότητα και ένα ομώνυμο ειδικό περιοδικό.

Διακηρυγμένος στόχος των νευροψυχαναλυτών είναι να συνδυάσουν τις γνώσεις και τις μεθόδους των νευροεπιστημών με τους ψυχολογικούς μηχανισμούς του ασυνείδητου, όπως αυτοί της μετάθεσης και της συμβολικής έκφρασης της απωθημένης επιθυμίας που είχε προτείνει ο Φρόιντ.

Στην πραγματικότητα, όπως υποστηρίζει ο Σολμς, πρόκειται για μια επιστροφή στην αρχική πρόθεση του νεαρού Φρόιντ να μελετήσει (νευρολογικά) τόσο τις εγκεφαλικές προκείμενες του ψυχικού οργάνου όσο και τον ανατομικό εντοπισμό των μηχανισμών του.

Η σκέψη του Φρόιντ γεννήθηκε και διαμορφώθηκε από τη νευρολογία: «Αν διέθετε τότε τις σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες σίγουρα θα τις υιοθετούσε, και ίσως να προσπαθούσε να καταλάβει τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο ενός ατόμου όταν ονειρεύεται...», δηλώνει απερίφραστα ο Σολμς.

Πράγματι, ένας ατελείωτος αριθμός κλινικών παρατηρήσεων που έγιναν με τις νέες τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου σε εθελοντές και ασθενείς μάς αποκαλύπτουν τις περιοχές και τις μικροδομές στο εσωτερικό του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται όταν κάποιος αντιλαμβάνεται, μαθαίνει ή ονειρεύεται οτιδήποτε.

Ωστόσο, η συνδρομή αυτών των εγκεφαλικών δομών παραμένει αδιαφανής, αόρατη και μη συνειδητή στην υποκειμενική εμπειρία μας.

Η λειτουργία της συνείδησης αφορά μόνο τις εξωτερικές και πιο επιφανειακές εκδηλώσεις αυτών των υποσυνείδητων εγκεφαλικών διεργασιών, οι οποίες δεν γίνονται ποτέ αντιληπτές σε «πρώτο πρόσωπο» αλλά μόνο σε «τρίτο πρόσωπο», είναι δηλαδή τεχνολογικά ορατές μόνο στο αποστασιοποιημένο βλέμμα του επιστημονικού παρατηρητή.

Οπως δεν υπάρχουν ανεγκέφαλα υποκείμενα, έτσι δεν υπάρχουν και υποκείμενα ικανά να παρακολουθούν σε πρώτο πρόσωπο και συνειδητά ό,τι συντελείται στον εγκέφαλό τους!

...και η ανεγκέφαλη ψυχή 



Αυτή τη μεθοδολογική και γνωσιολογική άβυσσο που χωρίζει την προοπτική του πρώτου από το τρίτο πρόσωπο, δηλαδή του αναλυόμενου ή του αναλυτή κατά την ψυχανάλυση από τον παρατηρητή ή τον παρατηρούμενο εγκέφαλο κατά τις νευροβιολογικές έρευνες, ευελπιστεί, τα τελευταία χρόνια, να γεφυρώσει η Νευροψυχανάλυση.

Ενώ όμως όλοι συμφωνούν και αναγνωρίζουν πρόθυμα τη μεγάλη ανάγκη διαλόγου μεταξύ της ψυχανάλυσης και των νευροεπιστημών ή ακόμη και της νευροβιολογίας με την ψυχανάλυση, οι περισσότεροι νευροεπιστήμονες και ψυχαναλυτές αντιστέκονται σθεναρά σε κάθε τέτοιου είδους εγχείρημα και δεν χάνουν ευκαιρία να αμφισβητήσουν τις όποιες κατακτήσεις της Νευροψυχανάλυσης, ματαιώνοντας έτσι στην πράξη κάθε προσπάθεια να δρομολογηθεί η, κατά τα άλλα, πολυπόθητη ενοποίηση του ψυχικού με το εγκεφαλικό.

Σύμφωνα με τη μεταψυχολογική και μετανευρολογική προοπτική που εισηγείται η Νευροψυχανάλυση, η πλούσια ονειρική μας δραστηριότητα δεν αποδίδεται ούτε ανάγεται σε μεμονωμένες εγκεφαλικές δομές, αλλά εμπλέκει διάφορα τμήματα του εγκεφάλου μας.

Για παράδειγμα, χάρη στις έρευνες του Σoλμς και της Κάρεν Κάπλαν-Σολμς γνωρίζουμε πια ότι τα όνειρα δεν εμφανίζονται μόνο κατά τη φάση REM αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια του ύπνου και αυτή η διαρκής ονειρική δραστηριότητα δεν ρυθμίζεται μόνο από υποφλοιώδεις δομές του εγκεφαλικού στελέχους αλλά και από ανώτερες φλοιικές δομές που εντοπίζονται στον κάτω βρεγματικό και μέσω μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου.

Το γεγονός ότι αυτές οι «ανώτερες» εγκεφαλικές δομές που ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια των ονείρων σχετίζονται στενά τόσο με την παραγωγή των συναισθημάτων, των οπτικών εικόνων όσο και με τη μνήμη, καθιστά απολύτως εύλογη την υπόθεση ότι ενώ η έναρξη της φάσης REM του ύπνου ρυθμίζεται από φυλογενετικά κατώτερες εγκεφαλικές δομές (π.χ. τη γέφυρα του εγκεφαλικού στελέχους), ο πλούτος της ονειρικής ζωής μας καθορίζεται και διαμορφώνεται τελικά από τις ανώτερες εγκεφαλικές μας δομές.

Η ανάλυση των δυσλειτουργιών και των παθήσεων του ύπνου καθώς και των ονείρων που βλέπουμε, σύμφωνα με τους νευροψυχαναλυτές, αποτελεί μια πολύ χρήσιμη ένδειξη για τη νευρολογική διερεύνηση των εγκεφαλικών αιτιών τους και, ενδεχομένως, για την ιατρική θεραπεία τους.

Κατανοούμε λοιπόν πόσο μικρόψυχη και γνωσικά καταστροφική είναι στις μέρες μας η σχεδόν καθολική απαξίωση των πρόσφατων κατακτήσεων της επιστήμης του εγκεφάλου από μέρους των δογματικών ψυχαναλυτών, οι οποίοι επιμένουν να αρνούνται την καθοριστική σημασία του εγκεφάλου στην ανάδυση του ανθρώπινου «ψυχικού οργάνου».

Ως φόρο τιμής σε έναν πολύ σημαντικό Έλληνα νευρολόγο-ψυχαναλυτή που, δυστυχώς, δεν βρίσκεται πια κοντά μας θα θέλαμε να κλείσουμε αυτό το μακρύ αφιέρωμα στην επιστήμη της Ονειροχώρας με μια πολύ εύστοχη παρατήρηση του Θανάση Τζαβάρα από το γοητευτικό βιβλίο του «Ψυχανάλεκτα» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Νήσος, βλ. σελ. 124):

«Η πιθανότητα πάντως για ένα θεσμοθετημένο διάλογο μεταξύ ψυχαναλυτών και νευροεπιστημόνων παραμένει χλομή, λόγω της αμοιβαίας υπεροψίας περί την κατοχή της υπέρτατης γνώσης και κυρίως την ψυχική τύφλωση που επιβάλλει συχνά η εξωεπιστημονική βεβαιότητα περί αλήθειας των μεν και των δε».



Ζίγκμουντ Φρόιντ, Το όνειρο 



μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου - επιμ. Γεράσιμος Κουζέλης
 

εκδ. «Πατάκη», σελ. 90 

Το σύντομο αυτό κείμενο του Φρόιντ αποτελεί μια συνοπτική αλλά πολύτιμη εκδοχή της «Ερμηνείας των ονείρων», του μεγάλου του έργου που ενώ είχε κυκλοφορήσει νωρίτερα, το 1900, δεν είχε, τότε, την απήχηση που γνώρισε αργότερα στο αναγνωστικό κοινό.

Με τρόπο εύληπτο αλλά και ακριβή, ο Φρόιντ καταφέρνει να μας παρουσιάσει τις ριζοσπαστικές για την εποχή ιδέες και θεωρίες του για τον ύπνο και την ονειρική δραστηριότητα, τεκμηριώνοντας τη μέθοδο ερμηνείας του μέσα από πολλά παραδείγματα ονείρων.

Ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι η λαϊκή αντίληψη αλλά και οι πεποιθήσεις των αρχαίων, που αναζητούν στο όνειρο ένα νόημα, είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα από ό,τι οι θεωρίες των ειδικών της εποχής του, οι οποίοι πίστευαν εσφαλμένα ότι το όνειρο είναι μια ανώφελη και σε πολλές περιπτώσεις νοσηρή διεργασία.

Το ιστορικό αυτό κείμενο του Φρόιντ κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο και συνοδεύεται από ένα πολύ ενδιαφέρον επίμετρο γραμμένο από τον Θανάση Τζαβάρα.

∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽

Michel Jouvet, Ο ύπνος και το όνειρο


μτφρ. Α. Πολίτης, Ε. Μεταξά - εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 231 

Γιατί ονειρευόμαστε; Γιατί η εξέλιξη μας προίκισε με έναν εγκέφαλο ο οποίος κατακλύζεται από έναν κόσμο φανταστικών εικόνων;

Γιατί ανάμεσα στην εγρήγορση και στον ύπνο παρεμβαίνουν τα όνειρα γεμάτα αλλόκοτες εικόνες;

Μήπως το χάος των ονείρων μάς χρησιμεύει για να αποκατασταθεί και να διατηρηθεί η προσωπικότητά μας

Ο διάσημος Γάλλος νευροβιολόγος Μισέλ Ζουβέ, μέλος της γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών και τιμημένος με χρυσό μετάλλιο από το CNRS, αφιέρωσε όλη του τη ζωή στη μελέτη και την έρευνα των μηχανισμών των ονείρων.

Ανακάλυψε και μελέτησε όσο κανένας άλλος ό,τι ο ίδιος αποκαλεί η «τρίτη λειτουργική κατάσταση του εγκεφάλου», δηλαδή τον «παράδοξο ύπνο» με όνειρα.

Και αυτό το σημαντικό βιβλίο παρουσιάζει ό,τι ανακάλυψε για τον ύπνο και τα όνειρα.

Από τις εκδόσεις Κάτοπτρο κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο του «Ο πύργος των ονείρων: μια μυθιστορηματική περιήγηση στην επιστήμη του ύπνου και του ονείρου».

∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽

F. Ansermet, P. Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας


Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση 

μτφρ. Β. Βακάκη - Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης, 
σελ. 236 

Προϊόν συνεργασίας ενός διάσημου ψυχαναλυτή (Φρανσουά Ανσερμέ) με έναν επιφανή νευροεπιστήμονα (Πιερ Μαζιστρετί), το βιβλίο αυτό είναι η καλύτερη απόδειξη ότι ο διάλογος ανάμεσα στην ψυχανάλυση και τη νευροεπιστήμη είναι όχι μόνο εφικτός αλλά και επιστημονικά γόνιμος!

Πράγματι, στο βιβλίο επιχειρείται μια ανάγνωση κάποιων βασικών ψυχαναλυτικών ιδεών του Φρόιντ με τα νέα εργαλεία των νευροεπιστημών και, πρωτίστως, μέσω της αποφασιστικής ανακάλυψης της νευρωνικής πλαστικότητας.

Αν, όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς, κάθε εμπειρία αφήνει στον εγκέφαλό μας ένα λίγο-πολύ μόνιμο «ίχνος» που εγγράφεται στα περίπλοκα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου μας, τότε αυτή η αποδεδειγμένη νευρωνική πλαστικότητα ίσως να είναι το κλειδί για να εξηγήσουμε με νευροεπιστημονικούς όρους ορισμένους ψυχαναλυτικούς μηχανισμούς που ο Φρόιντ είχε περιγράψει εμπειρικά επειδή στην εποχή του αγνοούσαν τους υποκείμενους εγκεφαλικούς μηχανισμούς!

∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽∼∽

Νευροψυχολογία, ψυχανάλυση, μεταίχμιο Ασυνέχειες, συνέχεια: Για τον Θανάση Τζαβάρα



επιμ. Κ. Πόταγας, Μ. Πετρίδης - εκδ. «Νήσος», σελ.
406

Πρόκειται για έναν τιμητικό τόμο για τον Θανάση Τζαβάρα που περιέχει κείμενα που έχουν γραφτεί από τους μαθητές και φίλους του.

Τα κείμενα που ανθολογήθηκαν ακολουθούν τους τομείς της επιστημονικής του παρουσίας και παραγωγής ανάμεσα στους δύο πόλους της Νευροψυχολογίας και της Ψυχανάλυσης, με περάσματα από τη νευρολογία, την ψυχιατρική, τη λογοτεχνία και την ιστορία.

Σε αυτή την αξιόλογη ανθολογία συμμετέχουν με τα κείμενά τους οι Κατερίνα Λιγκοβανλή, Μαρία Μητροσύλη, Σπύρος Μητροσύλης, Γεράσιμος Κουζέλης, Ελένη Λαζαράτου, Δέσποινα Ναζίρη, Γιώργος Κούριας, Γεράσιμος Στεφανάτος, Θανάσης Καράβατος.

Τέλος, τα κείμενα χωρίστηκαν σε τρεις θεματικές ενότητες, που εστιάζουν στα τρία πεδία επιστημονικού ενδιαφέροντος του Θανάση Τζαβάρα: τη νευροψυχολογία, την ψυχανάλυση και τη μεταιχμιακή, διεπιστημονική σύνθεση.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:


Εξερευνώντας την Ονειροχώρα (ΙΙΙ)
Εξερευνώντας την Ονειροχώρα II
Εξερευνώντας την Ονειροχώρα

ΕΦ-ΣΥΝ

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου