Ημιμόρφωση, ένας δυνάστης της καθημερινότητάς μας... (μέρος 2ο)

Έλσα Ράσιου

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο η ημιμόρφωση λειτουργεί ως επιστέγασμα έτσι ώστε η προπαγάνδα στις αστικές δημοκρατίες να επενεργεί στην καθημερινότητά μας χωρίς σχεδόν να το υποψιαζόμαστε. Δεν είναι τυχαίο που ο Noam Chomsky θεωρεί πως η προπαγάνδα είναι η βία της Δημοκρατίας.

Ενδεικτικά, κάποιοι από τους μηχανισμούς που χρησιμοποίησε και χρησιμοποιεί η αστική τάξη με επιστέγασμα την ημιμόρφωση στην προσπάθεια ελέγχου και χειραγώγησης των συνειδήσεων είναι:

• Χρήση ευφημισμών (= σκόπιμος εξωραϊσμός εννοιών ή γεγονότων) όπως:
  
  - ανακαλύψεις ή εκπολιτισμός (εκχριστιανισμός) αντί κατακτήσεις λαών και ηπείρων.
  
  - Αναγέννηση γραμμάτων τεχνών αντί εύρεση νέων οικονομικών δομών (αυτών του αστικού κράτους)
  
  - φιλελευθερισμός: αγάπη για την ελευθερία αντί επιβολή των νόμων της ελεύθερης αγοράς.
  
  - όλοι μαζί τα φάγαμε αντί κάποιοι πολιτικοί τα φάγανε και πολλά άλλα.


• Δημιουργία προτύπων και στερεοτύπων που απαξιώνουν και απορρίπτουν κάθε τι το διαφορετικό (εθνικότητα, φυλή θρησκεία, σεξικότητα), όπως: οι μετανάστες ή οι πρόσφυγες φταίνε για τα οικονομικά μας προβλήματα, οι ικανοί ανελίσσονται οικονομικά, άρα το άτομο είναι υπεύθυνο για την κατάστασή του και ποτέ το σύστημα.
• Ιδεολογήματα που απενοχοποιούν συμπεριφορές, όπως το περίφημο ελληνικό "όλοι μαζί πολεμήσαμε" ή "σύσσωμο το έθνος" ή όπως "οι πόλεμοι έγιναν για να... εκπολιτίσει ο επιτιθέμενος τους κατακτημένους", "στη δημοκρατία ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει" (ακόμα κι αν βλάπτει το κοινό κι εθνικό συμφέρον), "ένας παρανοϊκός προκάλεσε το Β΄ παγκ. πόλεμο" κ.α. .
• Οικονομικές πρακτικές του λεγόμενου "αταξικού καπιταλισμού" ή "κοινωνικής συμφιλίωσης", που, όχι μόνο, αμβλύνουν την ταξική συνείδηση αλλά βρίσκουν και την πλήρη επιδοκιμασία και αποδοχή των εργαζομένων όπως π.χ. τα πριμ ή τα μπόνους, μετά την υπερκάλυψη του στοχευόμενου κέρδους, ιδιαίτερα όταν αυτά δίδονται με μορφή μετοχών: το 3% μετοχών δίνει την ψευδαίσθηση του συνιδιοκτήτη στον εργαζόμενο και τον οδηγεί να ταυτίζεται με το 90% της εργοδοσίας και να τα δίνει όλα για την προάσπιση του εταιρικού συμφέροντος.
• Η μυθοποίηση και η προβολή της αυθεντίας είναι ένας ακόμη μηχανισμός: όταν το σύστημα αδυνατεί να αντιπαλέψει ιδεολογικά έναν αγωνιστή, τότε τον μυθοποιεί ή τον εμπορευματοποιεί ή και τα δύο. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση στην πρόσφατη Ιστορία είναι αυτή του Che Guevara. Μπλουζάκια, μπρελόκ, φωτογραφίες, αποφθέγματα, χτίζουν ένα μύθο, προσδίδουν στον αγωνιστή υπερφυσικές ιδιότητες, του αποστερούν την ανθρώπινη φύση και τον αποκόπτουν από το κοινωνικό ιδεολογικό υπόβαθρο του κοινωνικού γίγνεσθαι
• Αναπόφευκτα η μυθοποίηση και η προβολή της αυθεντίας άπτονται του μεσσιανισμού: φωτισμένοι ηγέτες ή εξέχουσες προσωπικότητες θα λύσουν τα κοινωνικά προβλήματα, άρα, οι λαοί αλλά και τα άτομα μπορούν να επαναπαύονται στο νεφέλωμα μιας εφησυχαστικής ευδαιμονιστικής πληρότητας ή αναμονής, ενώ κάθε συλλογική αγωνιστική αναγκαιότητα ακυρώνεται.
• Δυΐλυση των κλασσικών σε αποφθέγματα: Το κύρος και η σκέψη των κλασσικών διανοητών, η ενέργεια δηλ., που θα μπορούσε να προκαλέσει προβληματισμό και να υποβάλει στάσεις, ξανεμίζεται. Η αποσπασματική χρήση τους όμως, καθώς χρησιμοποιείται με τη μορφή θολών και συγκεχυμένων ιδεολογικών μορφωμάτων, προβάλλει και προπαγανδίζει τον ιδεολογικό συντηρητισμό συγκεκριμένων κύκλων. Ως πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του είδους θεωρώ τα τσιτάτα του Πλάτωνα και των κυνικών που κυκλοφορούν. Ο πρώτος θεοποιείται ενώ αποκρύπτεται παντελώς το γεγονός ότι το στατικό κοινωνικό του οικοδόμημα (Πολιτεία), αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο του καπιταλιστικού κράτους. Από τους δεύτερους παρουσιάζεται με χιουμοριστική διάθεση η "σκυλλίσια ζωή τους" και ως αποτέλεσμά της η αυτάρκεια, ενώ αποκρύπτεται επιμελώς πως η έννοια της κυνικής αυτάρκειας εμπεριέχει τις πρώτες αρχές του αναρχισμού.
• Η ιδεολογική αποσάρκωση και παραχάραξη αποτελεί έναν ακόμη μηχανισμό διόλου καινούργιο: τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, και όχι μόνο, αποκόπηκαν από τον κοινωνικό τους χαρακτήρα, το μπλου τζιν και η τραγιάσκα των εργατών έγιναν μόδα των αστών, εθνικοί μειοδότες βαπτίστηκαν "εθνάρχες", το αντιπολεμικό κίνημα του χιπισμού ξευτίλα των ναρκωτικών, η Πρωτομαγιά γιορτή των λουλουδιών, η 8η Μάρτη μέρα της ταβέρνας και της κραιπάλης...

Στην υπηρεσία της προπαγάνδας με επιστέγασμα την ημιμόρφωση από πολύ παλιά επιστρατεύεται η τέχνη, με τη μορφή του κινηματογράφου της μουσικής κυρίως, αλλά και της τηλεόρασης. Σήμερα συμπληρώνεται και από τη σύγχρονη τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης:

• Πρώτα και κύρια δημιούργησαν πολιτιστικά προϊόντα που εξαγόμενα, καλλιέργησαν και καλλιεργούν στους αποδέκτες λαούς ένα συναίσθημα δικής τους κατωτερότητας και υπεροχής του δυτικού πολιτισμού. Μόλις χθες ο ανιστόρητος κ. Τσίπρας δήλωσε πως οι Έλληνες προέρχονται από τη Δ. Ευρώπη !!!
• Στον κινηματογράφο :

- παραδοσιακά, ο λευκός Ταρζάν στο χώρο της Αφρικής δηλ. στο φυσικό χώρο των μαύρων φυλών, νικάει και υποτάσσει τη φύση με το μυαλό του. Στα γουέστερν, οι λευκοί νικούν με το μυαλό τους, ενώ τις λίγες φορές που νικούν οι ινδιάνοι, το πετυχαίνουν με τη σωματική δύναμη. Οι αμερικάνοι πράκτορες πάντα νικάνε και ξεφύγουν ως πιο έξυπνοι. Η ρατσιστική φυλετική υπεροχή είναι τόσο εμφανής που δε χρειάζεται σχολιασμό, ενώ ταυτόχρονα υποβάλλεται στην κοινωνική συνείδηση των λαών που απαξιώνονται το συναίσθημα της κατωτερότητας.

- Στις ελληνικές ταινίες η ταξική συμφιλίωση προωθείται μέσα από το ερωτικό δίδυμο της φτωχής κοπέλας που παντρεύεται το πλούσιο αφεντικό κι έτσι ο έρωτας θριαμβεύει κι αντίστροφα του εργατικού τίμιου βιοπαλαιστή που ανταμείβεται για τη στωικότητα και τις καλές υπηρεσίες που προσφέρει στο σύστημα, παίρνοντας ως σύζυγο την κόρη του πλούσιου αφεντικού. Άλλες πάλι φορές ο καλός Θεός ανταμείβει τους υποτακτικούς φτωχούς βιοπαλαιστές με μια αναπάντεχη κληρονομιά ή ένα θείο/α που εμφανίζεται ξαφνικά από την ξενιτιά.

- Στα ίδια μοντέλα στήνονται τα σήριαλ εμπλουτισμένα και με τον μεγαλοαστικό τρόπο ζωής που τον κάνουν ιδιαίτερα επιθυμητό στα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα , ένα τρόπο ξένο στη συλλογική κοινωνική τους συνείδηση, που όμως δημιουργεί ψευδαισθήσεις κι ενοχές και συναισθήματα μειονεξίας σε όσους δε μπορούν τον απολαύσουν ή να τον προσφέρουν στα αγαπημένα τους πρόσωπα κι οδηγεί άλλους σε κάθε είδους συμβιβασμό προκειμένου ν' αγγίξουν ίσως κάποτε το άπιαστο όνειρο.

- Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται τα στημένα παιχνίδια γνώσεων και τα Reality show που υπόσχονται απρόσμενο πλούτο στον ένα και μοναδικό, τον εκλεκτό.


• Η μουσική, μολονότι συνιστά την πιο αφηρημένη μορφή της Τέχνης, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από πολύ παλιά. Αρχίζοντας από το είδος που ακούσει στο στομφώδες όνομα "κλασική μουσική" είναι ένα είδος που βιάσθηκε και παραχαράχτηκε ιδεολογικά βάναυσα από το αποικιοκρατικό καθεστώς και την άρχουσα αστική τάξη με σκοπό να προβληθεί η πολιτισμική υπεροχή των αποικιοκρατών έναντι των λαών που κατακτούσαν αλλά και της κυρίαρχης αστικής άρχουσας έναντι των λαϊκών στρωμάτων.. Τα μπλούζ, τραγούδια της σκλαβιάς της μαύρης φυλής ή συνθηματικά των εξεγέρσεων, έντυσαν στίχους ερωτικούς. Το ελληνικό αυθεντικό ρεμπέτικο ή ζεϊμπέκικο είτε μεταλλάχθηκαν σε έντεχνο σώου είτε (ορισμένα είδη ρεμπέτικου) ποτέ δεν έγιναν αποδεκτά από την ελληνική αστική τάξη.
• Το διαδίκτυο προσφέρει επιλεκτική και μεμονωμένη ενημέρωση, ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης λειτουργούν ως κυματοθραύστες για την εκτόνωση της λαϊκής οργής.

Σε κάθε περίπτωση η τέχνη και η τεχνολογία χτίζουν το πρότυπο του ξεχωριστού ατόμου, που ξεκομμένο από τον κοινωνικό ιστό, απολαμβάνει ιδιαιτερότητες χάρη στις ικανότητές του. Όταν αποτυγχάνει, νιώθει βαθιά ένοχο και κατώτερο. Το σύστημα δε φέρει καμιά ευθύνη!!! Κάθε αναγκαιότητα για αγώνα συλλογικό ακυρώνεται!!!

Η ημιμόρφωση, ως επιστέγασμα, διευκολύνει ώστε όλοι οι παραπάνω μηχανισμοί της προπαγάνδας να συμβάλουν στην άμβλυνση της ταξικής συνείδησης, την απομόνωση και αποκοπή του ατόμου από το κοινωνικό "γίγνεσθαι", την ακύρωση κάθε αναγκαιότητας συλλογικού αγώνα, τη φόρτισή του με ενοχές αποτυχίας. Απώτερος στόχος η δημιουργία κοινωνιών ευάλωτων και χειραγωγήσιμων από ελάχιστα κέντρα εξουσίας.

Ας μη απορούμε, γιατί "ο λαός δεν αντιδρά", ας μη αγανακτούμε πως "δεν έχουμε ικανούς ηγέτες να μας λύσουν τα προβλήματα"... Ας σκεφτούμε μόνο πως οι παραπάνω μηχανισμοί δεν συνιστούν μια θεωρητική προσέγγιση. Είναι οι όροι που διέπουν και καθορίζουν την καθημερινότητά μας...

Βιώνουμε μια συγκυρία οικονομικής κρίσης, στη χώρα μας αναμφίβολα πιο έντονα από την υπόλοιπη Ευρώπη. Μια περιρρέουσα ρευστότητα μας περιβάλλει, με κύρια χαρακτηριστικά την οικονομική εξαθλίωση των λαών, την αποσταθεροποίηση των εθνικών κρατών με ταυτόχρονη ενίσχυση της συγκεντρωτικής εξουσίας στην κατεύθυνση του όλο και αυξανόμενου αυταρχισμού, την απειλή της κατασκευαζόμενης και υποθαλπόμενης βίας μέσω της τρομοκρατίας και των τοπικών πολέμων.

Μέσα σε αυτό το κλίμα ακούγονται συχνά αφορισμοί άλλοτε με την έκφραση οργής κι άλλοτε παράπονου: "δε γίνεται τίποτα, είμαστε ανάξιοι, -οι άλλοι (και ποτέ εμείς)- είναι ζώα" κ.λ.π. Ο έμπρακτος αγώνας συνιστά τον αυτονόητο μονόδρομο. Αλλά και η θεωρητική κατανόηση των μηχανισμών που μας καταδυναστεύουν συναποτελεί θεμελιακή προϋπόθεση για την αφύπνιση των συνειδήσεων και τον απεγκλωβισμό τους από τον καναπέ. Το λέει εξάλλου ένας από τους αγαπημένους μου ποιητές, ο Bertlot Brecht:

Xρειάζονται πολλά, τον κόσμο για ν’ αλλάξεις:
Oργή κι επιμονή. Γνώση κι αγανάχτηση.
Γρήγορη απόφαση, στόχαση βαθιά.
Ψυχρή υπομονή, κι ατέλειωτη καρτερία.
Kατανόηση της λεπτομέρειας και κατανόηση του συνόλου.
Mονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μας μάθει πώς
την πραγματικότητα ν’ αλλάξουμε.

Έλσα Ράσιου

Διάβάστε: Ημιμόρφωση, ένας δυνάστης της καθημερινότητάς μας... (μέρος 1ο)