Του Κώστα Λουλουδάκη
Πολλοί είναι αυτοί που δείχνουν αιφνιδιασμένοι και μουδιασμένοι από την απήχηση που έχουν αποκτήσει οι φασιστικές, ρατσιστικές και εθνικιστικές ιδέες στις ευρωπαϊκές χώρες, πόσο μάλλον που η απήχηση αυτή είναι μεγαλύτερη από τα πολιτικά μορφώματα που τις επικαλούνται!
Βέβαια, όλοι αυτοί που σήμερα κάνουν τους έκπληκτους, ποτέ δεν θα εκλάβουν την νέα άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη ως απάντηση σε μια συγκυρία που αποκάλυψε αστικούς ιδεολογικούς μηχανισμούς υπό κατάρρευση και ανίκανους να διαχειριστούν τις συνέπειες των πολιτικών βίαιης οικονομικής αναδιάρθρωσης του καπιταλιστικού συστήματος που προκάλεσε η κρίση, ο εμφύλιος δηλαδή των αστικών ελίτ. Άλλωστε, αποτελεί ιστορική νομοτέλεια το γεγονός πως όταν η αστική τάξη κινδυνεύει από καταστάσεις όπου επικρατούν πολιτικά αδιέξοδα, άρα και επικείμενη απειλή εξεγέρσεων ή επαναστάσεων, τότε ο φασισμός μπορεί να προσφέρει την απαραίτητη κοινωνική εξομάλυνση στους κλονισμένους αστούς.
Κάπου εδώ θα ήταν καλό να αναρωτηθούμε: ο ρατσισμός και η βιολογική βάση της φυλής, ο εθνοφυλετισμός, ο φασισμός και ο κοινωνικός δαρβινισμός ήταν ιδεολογίες δημιουργημένες από το μουσολινικό ή το χιτλερικό καθεστώς και εμπεδωμένες μόνο στα χρόνια του μεσοπολέμου ή μήπως γνώρισαν τεράστια απήχηση και αποδοχή τον καιρό της «φυσικοποίησης» της ευρωπαϊκής κυριαρχίας και ηγεμονίας, ώστε να νομιμοποιηθεί η βίαιη αποικιοκρατία(;)
Θα σου προκαλούσε έκπληξη καλοπροαίρετε αναγνώστη το γεγονός ότι η βιολογική προσέγγιση της διαφοράς και οι ιδέες που ταξινομούν τους ανθρώπους σε ανώτερες ή κατώτερες ομάδες και φυλές, ανάλογα με την κοινωνική τάξη που ανήκουν, το μέγεθος της μύτης τους, των χειλιών τους ή του κρανίου τους, ακόμα και του χρώματός τους, καθώς και η πίστη στη θεωρία της «εκπολιτιστικής» αποστολής που προϋποθέτει την φυλετική υπεροχή των λευκών, έχουν τις ρίζες τους στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό;
Η θεωρία της «εκπολιτιστικής αποστολής των λευκών» χρησιμοποιούσε έξυπνα ρατσιστικά επιχειρήματα, όπως αυτά που υιοθέτησε ο σημαίνων (για όσους γονυπετώς υπακούουν στις ελεύθερες αγορές) κλασικός φιλελεύθερος στοχαστής και φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ: «Τα ιερά καθήκοντα που χρωστούν τα πολιτισμένα έθνη στην ανεξαρτησία και την εθνικότητα το ένα του άλλου δεν είναι δεσμευτικά απέναντι σε εκείνους για τους οποίους η εθνικότητα και η ανεξαρτησία είναι είτε ένα σίγουρο κακό, είτε στην καλύτερη περίπτωση ένα αμφισβητήσιμο αγαθό[…] Το να χαρακτηρίσει κανείς την οποιαδήποτε συμπεριφορά απέναντι σε ένα βάρβαρο λαό ως παραβίαση του νόμου των εθνών, δείχνει απλώς ότι εκείνος που τα λέει αυτά δεν έχει αναλογιστεί σε βάθος το ζήτημα[…] οι βάρβαροι δεν έχουν δικαιώματα ως έθνος εκτός από το δικαίωμα σε τέτοια μεταχείριση που θα μπορούσε να τους προετοιμάσει να γίνουν έθνος». (Robert Young «Μεταποικιακή Θεωρία» Εκδόσεις Πατάκη)
Ο σπουδαίος φιλόσοφος και αντικληρικιστής συγγραφέας Βολταίρος, ο οποίος παρεμπιπτόντως ουδέποτε έγραψε ή είπε την γνωστή ρήση: «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες», απροκάλυπτα έγραψε: «Οι μαύροι είναι κατώτεροι από τους Ευρωπαίους αλλά ανώτεροι από τους πιθήκους» (Εντουάρντο Γκαλεάνο: «Ένας Κόσμος Ανάποδα» Εκδόσεις Πιρόγα και Representing Black man in Eighteenth-Century Francs Visual Culture)
Ενώ ο επιστήμονας που θεμελίωσε τις επιστήμες της βιομετρίας και της μετεωρολογίας, σερ Φράνσις Γκάλτον, (1822-1911) συγγραφέας του βιβλίου «Η Κληρονομική Μεγαλοφυία» που εκδόθηκε το 1869, επεσήμανε: «Όπως οι κροκόδειλοι δε θα μπορέσουν ποτέ να γίνουν γαζέλες, έτσι και οι μαύροι δε θα μπορέσουν ποτέ να γίνουν μέλη της μεσαίας τάξης».
Ο Φράνσις Γκάλτον, μέλος της «Βρετανικής Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας», ίδρυσε στη Βρετανία ήδη από το 1907 την «Βρετανική Εταιρεία Ευγονικής», ενώ με δικά του κεφάλαια δημιουργήθηκε έδρα Ευγονικής στο University Colege του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Παράλληλα, εντός του Πανεπιστημίου ίδρυσε το 1906 το ινστιτούτο ευγονικής με σκοπό την «βελτίωση της φυλής». Έναν τρόπο που πρότεινε ο Γκάλτον για την «βελτίωση της φυλής» ήταν οι γάμοι μεταξύ της «ανώτερης κοινωνικής ομάδας». Όσο για την κατώτερη κοινωνική τάξη, των μη άξιων της κοινωνίας, τους «Ανεπιθύμητους» όπως τους έλεγε, απαίτησε την απαγόρευση απόκτησης απογόνων και την υιοθέτηση πρακτικών όπως η υποχρεωτική στείρωση. Ένας από τους πολλούς οπαδούς της ευγονικής, δηλαδή το πρόγραμμα διαχείρισης του εσωτερικού λευκού αλλά κατώτερου «άλλου», ο μέγας και τρανός φιλελεύθερος δημοκράτης Γουίνστον Τσόρτσιλ υποστήριξε την υποχρεωτική στείρωση των «πτωχών τω πνεύματι και παρανοϊκών τάξεων[…]», και μετά «να σταλούν κρατικά στρατόπεδα εργασίας», διότι ο «πολλαπλασιασμός των κοινωνικά αδύναμων εγκυμονεί ένα φοβερό κίνδυνο για τη φυλή». (The eugenics movement Britain wants to forget)
Στην Βρετανικής Εταιρείας Ευγονική μετείχαν όχι μόνο επιστήμονες αλλά
και ιερείς, πολιτικοί και συγγραφείς, όλοι τους μέλη της ανώτερης
κοινωνικής βρετανικής τάξης, καθώς ανησυχούσαν για την αύξηση του
πληθυσμού των φτωχών και τα κύματα της μετανάστευσης. Χαρακτηριστικά, η
λογοτέχνης Βιρτζίνια Γουλφ, μέλος της Βρετανικής Εταιρείας Ευγονικής,
μετά από μια ατυχή συνάντηση που είχε στο δρόμο με φτωχούς, έγραψε στο
ημερολόγιό της:«Συναντήσαμε και χρειάστηκε να προσπεράσουμε μια μακριά γραμμή ηλιθίων. Ήταν φρικτό. Θα έπρεπε σίγουρα να εξολοθρευτούν». («Η ιστορία της Ευγονικής και η πρόκληση Γουότσον» Του John Joe McFadden / The Guardian και Εφημερίδα Καθημερινή 26.10.2007)
Μια εξέχουσα προσωπικότητα που χρημάτισε πρόεδρος της εν λόγω εταιρείας από το 1937 ως το 1944, ήταν ο Άγγλος οικονομολόγος, μαθηματικός, καθηγητής πανεπιστημίου, συγγραφέας, βαρόνος και ιερό τοτέμ των σοσιαλδημοκρατών, Τζων Μέυναρντ Κέυνς. Ο Κέυνς, εκτός από κοινωνικός αναμορφωτής, ήταν κήρυκας της βελτίωσης της φυλής και οπαδός του ελέγχου των γεννήσεων της εργατικής τάξης, γιατί οι εργάτες είναι «συνεχώς μεθυσμένοι και ζουν μέσα στην άγνοια». (Τhe guardian: Eugenics: the skeleton that rattles loudest in the left’s closet)
Δεν είναι τυχαίο που το πρώτο συνέδριο ευγονικής οργανώθηκε από το ονομαστό ίδρυμα «University of London» και πραγματοποιήθηκε από τις 24 έως τις 30 Ιουλίου του 1912. Σε αυτό πήραν μέρος πάνω από 700 επιστήμονες διαφόρων κλάδων και από χώρες όπως: Γερμανία, Βρετανία, Ηνωμένες Πολιτείες, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία. (Abstracts of papers read at the First International Eugenics Congress, University of London, July, 1912)
Η ευγονική ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα αποτελούσε μία δημοφιλής ιδεολογία στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, που διδάσκεται στα Πανεπιστήμια και που την έχουν ασπαστεί αρκετοί εκπρόσωποι του πνευματικού, πολιτικού ακόμα και του καλλιτεχνικού κόσμου και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Άλλωστε, ήταν βολικό να εξηγούν με τη θεωρία της κληρονομικότητας και τη διαιώνιση των ελαττωματικών γενετικά ατόμων, την αποτυχία της εύρυθμης και φιλελεύθερης λειτουργίας της κοινωνίας.
Μάλιστα, όταν ο διακεκριμένος βιολόγος και καθηγητή ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, Τσαρλς Ντάβενπορτ αποφάσισε να απαλλάξει τις ΗΠΑ από φτωχούς, άρρωστους, μαύρους και Ινδιάνους μέσω της ευγονικής και να δημιουργήσει μια «υγιέστερη» κοινωνία, το θεάρεστο έργο, εκτός του ότι χρηματοδοτήθηκε από επιφανείς επιχειρηματίες, είχε τη σαφή υποστήριξη του 26ου Προέδρου τον ΗΠΑ Θίοντορ Ρούζβελτ. (Letter by Theodore Roosevelt to Charles Davenport: Society should not permit degenerates to reproduce their kind)
Η συνηγορία μέτρων με συστατικά τη στείρωση και τον αποκλεισμό των
«ακατάλληλων» προς τεκνοποίηση εφαρμόστηκε ήδη από το 1907 στην Πολιτεία
της Ιντιάνα. Εκεί, οι άριστοι της κοινωνίας ψήφισαν ένα νόμο, ο οποίος
επέβαλε την υποχρεωτική στείρωση των παραβατών του νόμου, των φτωχών
και των διανοητικά καθυστερημένων, ενώ σταδιακά και ως το 1935, 29
Πολιτείες θέσπισαν νόμους που προέβλεπαν τη στείρωση ατόμων που δεν ήταν
άξια για την κοινωνία που ήθελαν ο Τσαρλς Ντάβενπορτ και οι
χρηματοδότες του. Επιπροσθέτως, οι μαύροι στερούνταν κάθε πολιτικού
δικαιώματος και υπόκειντο σε ένα λεπτομερέστατο καθεστώς φυλετικού
διαχωρισμού και σε αυστηρές νομοθετικές απαγορεύσεις, όσον αφορούσε στις
συναναστροφές τους με τους λευκούς.
Στην Γερμανία η ευγονική είχε ως κύριο εκφραστή τον γιατρό και βιολόγο Άλφρεντ Πλετς (1860-1940), ο οποίος το 1904 ίδρυσε τη Γερμανική Εταιρία Ευγονικής. Όμως, η ανάπτυξή της καθοδηγήθηκε από τις πρωτοπόρες στον τομέα ΗΠΑ. Εκατοντάδες Γερμανοί επιστήμονες ταξίδεψαν ως τις Η.Π.Α προκειμένου να διδαχθούν τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικάνοι εφάρμοσαν τη μέθοδο της ευγονικής. Μάλιστα, όλα τα προγράμματα των Γερμανών επιστημόνων χρηματοδοτήθηκαν και από Αμερικανούς επιχειρηματίες με το ίδρυμα Ροκφέλερ να πρωτοστατεί. (The Horrifying American Roots of Nazi Eugenics)
Ένα χαρακτηριστικό της συνεργασίας είναι η ίδρυση του International Federation of Eugenic Organizations (IFEO) από τον Τσαρλς Ντάβενπορτ και τον Γερμανό γιατρό και βιολόγο, Γιουτζίν Φίσερ. Ο Φίσερ, διευθυντής από το 1927 του ονομαστού Ινστιτούτου Ανθρωπολογίας «Kaiser Wilhelm», ήταν επικεφαλής του προγράμματος ευγονικής και πειραματικής γενετικής που εξολόθρευσε συστηματικά στη σημερινή Ναμίμπια, τότε αποικία της Γερμανίας, τους γηγενείς Herero και Namaqua. (In Germany’s extermination program for black Africans, a template for the Holocaust)
«Ως βοηθούς ο Γιουτζίν Φίσερ είχε τους φοιτητές του, Γιόζεφ Μένγκελε,
μετέπειτα γνωστό ως “Άγγελο του Θανάτου” και Ότμαρ Φράιερ, προϊστάμενο
του Μένγκελε στο Auschwitz-Birkenau. Μετά τον πόλεμο, ο χασάπης Φράιερ
ξεπλύθηκε στη μεταπολεμική αντικομμουνιστική κολυμπήθρα και
μεταμορφώθηκε σε αναγνωρισμένου κύρους καθηγητή της ανθρώπινης Γενετικής
στο Πανεπιστήμιο του Münster, όπου ίδρυσε το μεγαλύτερο κέντρο
γενετικής έρευνας στην τότε Δυτική Γερμανία.
Ένας άλλος βοηθός του Φίσερ ήταν ο Χέντρικ Φερβούντ, ο μετέπειτα αρχιτέκτονας του αγγλοκινούμενου βάρβαρου ρατσιστικού καθεστώτος του Κράτους της Νοτίου Αφρικής, του γνωστού Απαρτχάιντ.
Ωστόσο, «νομιμοποιητική» βάση στα ευγονικά γερμανικά προγράμματα προσέφερε ο επικεφαλής στον τομέα εργαστηρίων της Ευγονικής του Τσαρλς Ντάβενπορτ, ο Χάρι Λάφλιν. Επρόκειτο για τον δημιουργό της επιστημονικής μελέτης για την «Υπερβολική παραφροσύνη των μεταναστών από τη Νότια Ευρώπη» και του «Πρότυπου νόμου» περί αναγκαστικής στείρωσης νοητικά καθυστερημένων ατόμων και απόρων» που εφαρμόστηκε σε 32 αμερικανικές Πολιτείες.
Ο «πρότυπος νόμος» του Χάρι Λάφλιν μεταφράστηκε στα γερμανικά, εφαρμόστηκε από τους γιατρούς του Χιτλερικού καθεστώτος και ο δημιουργός του τιμήθηκε από τους φασίστες το 1936 στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης για την προσφορά του στο «εθνικοσοσιαλιστικό πρόγραμμα ευγονικής». Ο Λάφλιν δεν κατάφερε να παραστεί στην τελετή και παρέλαβε τον τίτλο από το Ίδρυμα Ροκφέλερ που, όπως είπαμε, χρηματοδότησε διάφορα γερμανικά προγράμματα ευγονικής, συμπεριλαμβανομένου εκείνου στο οποίο εργάστηκε ο Γιόζεφ Μένγκελε». (Κώστας Λουλουδάκης: «Από το Τρίτο Ράιχ στην Ευρωπαϊκή Ένωση» Εκδόσεις ΚΨΜ 2017).
Τέτοιου είδους προγράμματα εφαρμόστηκαν ως τις αρχές της δεκαετίας του 1970 στη Δανία, στη Νορβηγία, στην Φινλανδία, στην Ελβετία και στη Σουηδία όπου μεταξύ 1935 και 1975 πραγματοποιήθηκαν 62.000 στειρώσεις. (The Washington post SWEDEN STERILIZED THOUSANDS OF ‘USELESS’ CITIZENS FOR DECADES)
«Άλλωστε, από το 1909 η «ελίτ» της Σουηδίας είχε ιδρύσει τη «Σουηδική Λέσχη για την Καθαρότητα της Φυλής», ενώ παράλληλα ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο που το 1921 δημιούργησε το «Κρατικό Ινστιτούτο Βιολογίας Φυλών» στην Ουψάλα υπό τον υπέρμαχο της «φυλετικής υγιεινής» καθηγητή Χέρμαν Λούντμποργκ, ο οποίος με την «επιστημονική» μεθοδολογία της μέτρησης των κρανίων κατηγοριοποιούσε τις φυλές, αποδείκνυε τον βαθμό ευφυΐας τους, και ταυτόχρονα χρησιμοποιούσε τα συμπεράσματά του με σκοπό να δημιουργήσει εκτροφεία από τα οποία θα έβγαιναν οι υγιείς υπερ-άνθρωποι που θα δημιουργούσαν την «άσπιλη» κοινωνία του μέλλοντος».(Κώστας Λουλουδάκης: «Από το Τρίτο Ράιχ στην Ευρωπαϊκή Ένωση» Εκδόσεις ΚΨΜ 2017)
Μα και στην Ελλάδα, η ψευδοεπιστήμη της ευγονικής άσκησε τεράστια επίδραση στην αστική τάξη, που ήθελε να αναβιώσει το χρυσή εποχή του Ελληνισμού με νέο πιο καθαρό αίμα.
Ο φωτεινός, κατά Γιάννη Σμαραγδή, λογοτέχνης Νίκος Καζαντζάκης, κάτι σπουδαίο για την ελληνική φυλή είχε κατά νου όταν έγραφε: «Οι νόμοι οι φυσικοί που παραγνωρίστηκαν από τους συννεφοχτίστες ιδεολόγους της γαλλικής επαναστάσεως, κυριαρχουνε παντοτε […] και μας διδάσκουν τον αγώνα για να ζήσεις άγριον και αιώνιων και ζωογόνον, όπως τα φυτά και τα ζώα έτσι και τα άτομα και τα έθνη πρέπει να γίνουν σκληροί και εγωισταί, να πατήσουν τα πτώματα των αντιπάλων και να προχωρήσουν δυνατοί […]. Και η φωνή των προγόνων έρχεται αδελφωμένη με την φωνή της επιστήμης (σ.σ Ευγονική) και μας φωνάζει κι αυτή από τα βάθη των καιρών: νάμασται όμορφοι και δυνατοί να μισούμε τους εχθρούς μας, να δυναμώσουμε τα νεύρα του κορμιού και της ψυχής και απαλλαγμένοι από τα χριστιανικά ιδεώδη των μισερών και αρρώστων να κρατήσουμε ψηλά το Εγώ της φυλής» (Νίκος Καζαντζάκης: «Οι Έλληνες σπουδασταί» εφημερίδα Νέον Άστυ 8-3-1908)
Οι ύμνοι του λογοτέχνη με τη σπουδαία εγκεφαλική-στοχαστική ικανότητα Νίκου Καζαντζάκη στην ευγονική συνεχίστηκαν και στα μετέπειτα χρόνια. Το 1937, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος των φασιστών, γράφει τον «ευγονικό Καιάδα». Την προσοχή σας: «Καιάδας. Τέτοιος γκρεμός πρέπει ν’ ανοίγεται στην καρδιά του ανθρώπου και στη ακρόπολη κάθε πολιτείας. Μα η χριστιανική ανατροφή μας, οι νοσοκομειακές φιλανθρωπίες οι κλαίουσες καλοσύνες, η λαχτάρα να σώσουμε τους περιττούς, αντιστέκονται ως τώρα σε μια τέτοια σπαρτιάτικη επιλογή. Μα έως πότε; Αποστειρώνουνται κιόλας οι παράφρονες, οι σακάτηδες κι οι άρρωστοι. Καθαρίζονται οι ράτσες. Ετοιμάζουνται. Ένα ένστιχτο σίγουρο και σκοτεινό τις σπρώχνει στη σωτηρία. Όχι όλες. Όσες νιώθουν το νόημα της εποχής μας και προφταίνουν να ετοιμαστούν». (Νίκος Καζαντζάκης: «Τα ερείπια της Σπάρτης» Εφημερίδα Καθημερινή 25-26/11/1937)
Οι παραπάνω τοποθετήσεις του Καζαντζάκη τις οποίες διακατέχει το μίσος, γραμμένες μάλιστα σε διαφορετικές περιόδους, μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε τις αφετηρίες του λογοτέχνη, οι οποίες εκτός του ότι είναι “φυλετιστικές”, εθνικιστικές, ρατσιστικές και απάνθρωπες εκφράζουν συνάμα την βαθιά ελιτίστικη και ταξική νοοτροπία του συγγραφέα.
Βυθισμένος στον ίδιο βούρκο του μίσους ήταν και ο στενός φίλος του Καζαντζάκη, ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, οπαδός της «φυσικής επιλογής». Ο ποιητής ανησυχούσε για «την ηθική του Γένους η οποία στις ημέρες μας διεσπάσθη εξεφυλίσθη, εξετράπη στο πιο εφήμερο και τραγικό συμβόλαιο[…]σήμερα που το γένος των ανθρώπων είναι στο χείλος του γκρεμού όλοι οι σκεφτόμενοι και ελεύθεροι άνθρωποι φωνάζουν ενάντια σ αυτόν τον υλισμό και κηρύσσουν την ανάγκη της ευγονικής[…]» (Άγγελος Σικελιανός: «Τ’αετώματα της Ολυμπίας» Πεζός Λόγος 1908-1928. Από τον τόμο: «Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα» Συλλογικό. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
Μην ξεχνάμε το παρελθόν! Πρέπει να μαθαίνουμε από αυτό. Γιατί μπορεί να είμαστε ανίκανοι να το αλλάξουμε, αλλά αν το γνωρίζουμε, τότε θα είμαστε κύριοι του μέλλοντός μας. Αυτά που περιέγραψα εδώ υπήρχαν ως επιστημονικές θέσεις που έχαιραν τεράστιας αποδοχής σε όλο τον «πολιτισμένο» κόσμο πριν ταυτιστούν, πολύ βολικά είναι η αλήθεια, με τον χιτλερισμό, και μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γνωρίσουν την απόρριψη. Όμως, να που οι φυλετικές θεωρίες έχουν βγει από το βόθρο της Ιστορίας και εύκολα έχουν προσαρμοστεί σε μια Ευρώπη που φαντάζει ανίκανη να αντιμετωπίσει την οικονομική και πολιτική κρίση που επιδεινώθηκε με τα κύματα των προσφύγων.
Η συμπτωματολογία των προπολεμικών κρίσεων όπου ρίζωσε ο φασισμός θυμίζει πολύ την τωρινή.
Το ερώτημα λοιπόν τίθεται∙ και τίθεται επιτακτικά: Υπάρχουν σήμερα οι συνθήκες για να ριζώσει ξανά ο φασισμός;
Θα απαντήσω με αυτό που έγραψε για το «ξανά» της Ιστορίας ο Μαρξ: «Ο Χέγκελ λέει κάπου ότι όλα τα παγκόσμιας ιστορικής σημασίας γεγονότα και οι προσωπικότητες επανεμφανίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ξέχασε να προσθέσει: την πρώτη φορά σαν τραγωδία, τη δεύτερη σαν φάρσα».
Πηγή: nostimonimar.gr
ΝόστιμονΉμαρ: Επιλογές
Πολλοί είναι αυτοί που δείχνουν αιφνιδιασμένοι και μουδιασμένοι από την απήχηση που έχουν αποκτήσει οι φασιστικές, ρατσιστικές και εθνικιστικές ιδέες στις ευρωπαϊκές χώρες, πόσο μάλλον που η απήχηση αυτή είναι μεγαλύτερη από τα πολιτικά μορφώματα που τις επικαλούνται!
Βέβαια, όλοι αυτοί που σήμερα κάνουν τους έκπληκτους, ποτέ δεν θα εκλάβουν την νέα άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη ως απάντηση σε μια συγκυρία που αποκάλυψε αστικούς ιδεολογικούς μηχανισμούς υπό κατάρρευση και ανίκανους να διαχειριστούν τις συνέπειες των πολιτικών βίαιης οικονομικής αναδιάρθρωσης του καπιταλιστικού συστήματος που προκάλεσε η κρίση, ο εμφύλιος δηλαδή των αστικών ελίτ. Άλλωστε, αποτελεί ιστορική νομοτέλεια το γεγονός πως όταν η αστική τάξη κινδυνεύει από καταστάσεις όπου επικρατούν πολιτικά αδιέξοδα, άρα και επικείμενη απειλή εξεγέρσεων ή επαναστάσεων, τότε ο φασισμός μπορεί να προσφέρει την απαραίτητη κοινωνική εξομάλυνση στους κλονισμένους αστούς.
Κάπου εδώ θα ήταν καλό να αναρωτηθούμε: ο ρατσισμός και η βιολογική βάση της φυλής, ο εθνοφυλετισμός, ο φασισμός και ο κοινωνικός δαρβινισμός ήταν ιδεολογίες δημιουργημένες από το μουσολινικό ή το χιτλερικό καθεστώς και εμπεδωμένες μόνο στα χρόνια του μεσοπολέμου ή μήπως γνώρισαν τεράστια απήχηση και αποδοχή τον καιρό της «φυσικοποίησης» της ευρωπαϊκής κυριαρχίας και ηγεμονίας, ώστε να νομιμοποιηθεί η βίαιη αποικιοκρατία(;)
Θα σου προκαλούσε έκπληξη καλοπροαίρετε αναγνώστη το γεγονός ότι η βιολογική προσέγγιση της διαφοράς και οι ιδέες που ταξινομούν τους ανθρώπους σε ανώτερες ή κατώτερες ομάδες και φυλές, ανάλογα με την κοινωνική τάξη που ανήκουν, το μέγεθος της μύτης τους, των χειλιών τους ή του κρανίου τους, ακόμα και του χρώματός τους, καθώς και η πίστη στη θεωρία της «εκπολιτιστικής» αποστολής που προϋποθέτει την φυλετική υπεροχή των λευκών, έχουν τις ρίζες τους στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό;
Η θεωρία της «εκπολιτιστικής αποστολής των λευκών» χρησιμοποιούσε έξυπνα ρατσιστικά επιχειρήματα, όπως αυτά που υιοθέτησε ο σημαίνων (για όσους γονυπετώς υπακούουν στις ελεύθερες αγορές) κλασικός φιλελεύθερος στοχαστής και φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ: «Τα ιερά καθήκοντα που χρωστούν τα πολιτισμένα έθνη στην ανεξαρτησία και την εθνικότητα το ένα του άλλου δεν είναι δεσμευτικά απέναντι σε εκείνους για τους οποίους η εθνικότητα και η ανεξαρτησία είναι είτε ένα σίγουρο κακό, είτε στην καλύτερη περίπτωση ένα αμφισβητήσιμο αγαθό[…] Το να χαρακτηρίσει κανείς την οποιαδήποτε συμπεριφορά απέναντι σε ένα βάρβαρο λαό ως παραβίαση του νόμου των εθνών, δείχνει απλώς ότι εκείνος που τα λέει αυτά δεν έχει αναλογιστεί σε βάθος το ζήτημα[…] οι βάρβαροι δεν έχουν δικαιώματα ως έθνος εκτός από το δικαίωμα σε τέτοια μεταχείριση που θα μπορούσε να τους προετοιμάσει να γίνουν έθνος». (Robert Young «Μεταποικιακή Θεωρία» Εκδόσεις Πατάκη)
Ο σπουδαίος φιλόσοφος και αντικληρικιστής συγγραφέας Βολταίρος, ο οποίος παρεμπιπτόντως ουδέποτε έγραψε ή είπε την γνωστή ρήση: «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες», απροκάλυπτα έγραψε: «Οι μαύροι είναι κατώτεροι από τους Ευρωπαίους αλλά ανώτεροι από τους πιθήκους» (Εντουάρντο Γκαλεάνο: «Ένας Κόσμος Ανάποδα» Εκδόσεις Πιρόγα και Representing Black man in Eighteenth-Century Francs Visual Culture)
Ενώ ο επιστήμονας που θεμελίωσε τις επιστήμες της βιομετρίας και της μετεωρολογίας, σερ Φράνσις Γκάλτον, (1822-1911) συγγραφέας του βιβλίου «Η Κληρονομική Μεγαλοφυία» που εκδόθηκε το 1869, επεσήμανε: «Όπως οι κροκόδειλοι δε θα μπορέσουν ποτέ να γίνουν γαζέλες, έτσι και οι μαύροι δε θα μπορέσουν ποτέ να γίνουν μέλη της μεσαίας τάξης».
Ο Φράνσις Γκάλτον, μέλος της «Βρετανικής Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας», ίδρυσε στη Βρετανία ήδη από το 1907 την «Βρετανική Εταιρεία Ευγονικής», ενώ με δικά του κεφάλαια δημιουργήθηκε έδρα Ευγονικής στο University Colege του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Παράλληλα, εντός του Πανεπιστημίου ίδρυσε το 1906 το ινστιτούτο ευγονικής με σκοπό την «βελτίωση της φυλής». Έναν τρόπο που πρότεινε ο Γκάλτον για την «βελτίωση της φυλής» ήταν οι γάμοι μεταξύ της «ανώτερης κοινωνικής ομάδας». Όσο για την κατώτερη κοινωνική τάξη, των μη άξιων της κοινωνίας, τους «Ανεπιθύμητους» όπως τους έλεγε, απαίτησε την απαγόρευση απόκτησης απογόνων και την υιοθέτηση πρακτικών όπως η υποχρεωτική στείρωση. Ένας από τους πολλούς οπαδούς της ευγονικής, δηλαδή το πρόγραμμα διαχείρισης του εσωτερικού λευκού αλλά κατώτερου «άλλου», ο μέγας και τρανός φιλελεύθερος δημοκράτης Γουίνστον Τσόρτσιλ υποστήριξε την υποχρεωτική στείρωση των «πτωχών τω πνεύματι και παρανοϊκών τάξεων[…]», και μετά «να σταλούν κρατικά στρατόπεδα εργασίας», διότι ο «πολλαπλασιασμός των κοινωνικά αδύναμων εγκυμονεί ένα φοβερό κίνδυνο για τη φυλή». (The eugenics movement Britain wants to forget)
Στην Βρετανικής Εταιρείας Ευγονική μετείχαν όχι μόνο επιστήμονες αλλά
και ιερείς, πολιτικοί και συγγραφείς, όλοι τους μέλη της ανώτερης
κοινωνικής βρετανικής τάξης, καθώς ανησυχούσαν για την αύξηση του
πληθυσμού των φτωχών και τα κύματα της μετανάστευσης. Χαρακτηριστικά, η
λογοτέχνης Βιρτζίνια Γουλφ, μέλος της Βρετανικής Εταιρείας Ευγονικής,
μετά από μια ατυχή συνάντηση που είχε στο δρόμο με φτωχούς, έγραψε στο
ημερολόγιό της:«Συναντήσαμε και χρειάστηκε να προσπεράσουμε μια μακριά γραμμή ηλιθίων. Ήταν φρικτό. Θα έπρεπε σίγουρα να εξολοθρευτούν». («Η ιστορία της Ευγονικής και η πρόκληση Γουότσον» Του John Joe McFadden / The Guardian και Εφημερίδα Καθημερινή 26.10.2007)Μια εξέχουσα προσωπικότητα που χρημάτισε πρόεδρος της εν λόγω εταιρείας από το 1937 ως το 1944, ήταν ο Άγγλος οικονομολόγος, μαθηματικός, καθηγητής πανεπιστημίου, συγγραφέας, βαρόνος και ιερό τοτέμ των σοσιαλδημοκρατών, Τζων Μέυναρντ Κέυνς. Ο Κέυνς, εκτός από κοινωνικός αναμορφωτής, ήταν κήρυκας της βελτίωσης της φυλής και οπαδός του ελέγχου των γεννήσεων της εργατικής τάξης, γιατί οι εργάτες είναι «συνεχώς μεθυσμένοι και ζουν μέσα στην άγνοια». (Τhe guardian: Eugenics: the skeleton that rattles loudest in the left’s closet)
Δεν είναι τυχαίο που το πρώτο συνέδριο ευγονικής οργανώθηκε από το ονομαστό ίδρυμα «University of London» και πραγματοποιήθηκε από τις 24 έως τις 30 Ιουλίου του 1912. Σε αυτό πήραν μέρος πάνω από 700 επιστήμονες διαφόρων κλάδων και από χώρες όπως: Γερμανία, Βρετανία, Ηνωμένες Πολιτείες, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία. (Abstracts of papers read at the First International Eugenics Congress, University of London, July, 1912)
Η ευγονική ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα αποτελούσε μία δημοφιλής ιδεολογία στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, που διδάσκεται στα Πανεπιστήμια και που την έχουν ασπαστεί αρκετοί εκπρόσωποι του πνευματικού, πολιτικού ακόμα και του καλλιτεχνικού κόσμου και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού. Άλλωστε, ήταν βολικό να εξηγούν με τη θεωρία της κληρονομικότητας και τη διαιώνιση των ελαττωματικών γενετικά ατόμων, την αποτυχία της εύρυθμης και φιλελεύθερης λειτουργίας της κοινωνίας.
Μάλιστα, όταν ο διακεκριμένος βιολόγος και καθηγητή ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, Τσαρλς Ντάβενπορτ αποφάσισε να απαλλάξει τις ΗΠΑ από φτωχούς, άρρωστους, μαύρους και Ινδιάνους μέσω της ευγονικής και να δημιουργήσει μια «υγιέστερη» κοινωνία, το θεάρεστο έργο, εκτός του ότι χρηματοδοτήθηκε από επιφανείς επιχειρηματίες, είχε τη σαφή υποστήριξη του 26ου Προέδρου τον ΗΠΑ Θίοντορ Ρούζβελτ. (Letter by Theodore Roosevelt to Charles Davenport: Society should not permit degenerates to reproduce their kind)
Η συνηγορία μέτρων με συστατικά τη στείρωση και τον αποκλεισμό των
«ακατάλληλων» προς τεκνοποίηση εφαρμόστηκε ήδη από το 1907 στην Πολιτεία
της Ιντιάνα. Εκεί, οι άριστοι της κοινωνίας ψήφισαν ένα νόμο, ο οποίος
επέβαλε την υποχρεωτική στείρωση των παραβατών του νόμου, των φτωχών
και των διανοητικά καθυστερημένων, ενώ σταδιακά και ως το 1935, 29
Πολιτείες θέσπισαν νόμους που προέβλεπαν τη στείρωση ατόμων που δεν ήταν
άξια για την κοινωνία που ήθελαν ο Τσαρλς Ντάβενπορτ και οι
χρηματοδότες του. Επιπροσθέτως, οι μαύροι στερούνταν κάθε πολιτικού
δικαιώματος και υπόκειντο σε ένα λεπτομερέστατο καθεστώς φυλετικού
διαχωρισμού και σε αυστηρές νομοθετικές απαγορεύσεις, όσον αφορούσε στις
συναναστροφές τους με τους λευκούς.Στην Γερμανία η ευγονική είχε ως κύριο εκφραστή τον γιατρό και βιολόγο Άλφρεντ Πλετς (1860-1940), ο οποίος το 1904 ίδρυσε τη Γερμανική Εταιρία Ευγονικής. Όμως, η ανάπτυξή της καθοδηγήθηκε από τις πρωτοπόρες στον τομέα ΗΠΑ. Εκατοντάδες Γερμανοί επιστήμονες ταξίδεψαν ως τις Η.Π.Α προκειμένου να διδαχθούν τον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικάνοι εφάρμοσαν τη μέθοδο της ευγονικής. Μάλιστα, όλα τα προγράμματα των Γερμανών επιστημόνων χρηματοδοτήθηκαν και από Αμερικανούς επιχειρηματίες με το ίδρυμα Ροκφέλερ να πρωτοστατεί. (The Horrifying American Roots of Nazi Eugenics)
Ένα χαρακτηριστικό της συνεργασίας είναι η ίδρυση του International Federation of Eugenic Organizations (IFEO) από τον Τσαρλς Ντάβενπορτ και τον Γερμανό γιατρό και βιολόγο, Γιουτζίν Φίσερ. Ο Φίσερ, διευθυντής από το 1927 του ονομαστού Ινστιτούτου Ανθρωπολογίας «Kaiser Wilhelm», ήταν επικεφαλής του προγράμματος ευγονικής και πειραματικής γενετικής που εξολόθρευσε συστηματικά στη σημερινή Ναμίμπια, τότε αποικία της Γερμανίας, τους γηγενείς Herero και Namaqua. (In Germany’s extermination program for black Africans, a template for the Holocaust)
«Ως βοηθούς ο Γιουτζίν Φίσερ είχε τους φοιτητές του, Γιόζεφ Μένγκελε,
μετέπειτα γνωστό ως “Άγγελο του Θανάτου” και Ότμαρ Φράιερ, προϊστάμενο
του Μένγκελε στο Auschwitz-Birkenau. Μετά τον πόλεμο, ο χασάπης Φράιερ
ξεπλύθηκε στη μεταπολεμική αντικομμουνιστική κολυμπήθρα και
μεταμορφώθηκε σε αναγνωρισμένου κύρους καθηγητή της ανθρώπινης Γενετικής
στο Πανεπιστήμιο του Münster, όπου ίδρυσε το μεγαλύτερο κέντρο
γενετικής έρευνας στην τότε Δυτική Γερμανία.Ένας άλλος βοηθός του Φίσερ ήταν ο Χέντρικ Φερβούντ, ο μετέπειτα αρχιτέκτονας του αγγλοκινούμενου βάρβαρου ρατσιστικού καθεστώτος του Κράτους της Νοτίου Αφρικής, του γνωστού Απαρτχάιντ.
Ωστόσο, «νομιμοποιητική» βάση στα ευγονικά γερμανικά προγράμματα προσέφερε ο επικεφαλής στον τομέα εργαστηρίων της Ευγονικής του Τσαρλς Ντάβενπορτ, ο Χάρι Λάφλιν. Επρόκειτο για τον δημιουργό της επιστημονικής μελέτης για την «Υπερβολική παραφροσύνη των μεταναστών από τη Νότια Ευρώπη» και του «Πρότυπου νόμου» περί αναγκαστικής στείρωσης νοητικά καθυστερημένων ατόμων και απόρων» που εφαρμόστηκε σε 32 αμερικανικές Πολιτείες.
Ο «πρότυπος νόμος» του Χάρι Λάφλιν μεταφράστηκε στα γερμανικά, εφαρμόστηκε από τους γιατρούς του Χιτλερικού καθεστώτος και ο δημιουργός του τιμήθηκε από τους φασίστες το 1936 στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης για την προσφορά του στο «εθνικοσοσιαλιστικό πρόγραμμα ευγονικής». Ο Λάφλιν δεν κατάφερε να παραστεί στην τελετή και παρέλαβε τον τίτλο από το Ίδρυμα Ροκφέλερ που, όπως είπαμε, χρηματοδότησε διάφορα γερμανικά προγράμματα ευγονικής, συμπεριλαμβανομένου εκείνου στο οποίο εργάστηκε ο Γιόζεφ Μένγκελε». (Κώστας Λουλουδάκης: «Από το Τρίτο Ράιχ στην Ευρωπαϊκή Ένωση» Εκδόσεις ΚΨΜ 2017).
Τέτοιου είδους προγράμματα εφαρμόστηκαν ως τις αρχές της δεκαετίας του 1970 στη Δανία, στη Νορβηγία, στην Φινλανδία, στην Ελβετία και στη Σουηδία όπου μεταξύ 1935 και 1975 πραγματοποιήθηκαν 62.000 στειρώσεις. (The Washington post SWEDEN STERILIZED THOUSANDS OF ‘USELESS’ CITIZENS FOR DECADES)
«Άλλωστε, από το 1909 η «ελίτ» της Σουηδίας είχε ιδρύσει τη «Σουηδική Λέσχη για την Καθαρότητα της Φυλής», ενώ παράλληλα ήταν η πρώτη χώρα στον κόσμο που το 1921 δημιούργησε το «Κρατικό Ινστιτούτο Βιολογίας Φυλών» στην Ουψάλα υπό τον υπέρμαχο της «φυλετικής υγιεινής» καθηγητή Χέρμαν Λούντμποργκ, ο οποίος με την «επιστημονική» μεθοδολογία της μέτρησης των κρανίων κατηγοριοποιούσε τις φυλές, αποδείκνυε τον βαθμό ευφυΐας τους, και ταυτόχρονα χρησιμοποιούσε τα συμπεράσματά του με σκοπό να δημιουργήσει εκτροφεία από τα οποία θα έβγαιναν οι υγιείς υπερ-άνθρωποι που θα δημιουργούσαν την «άσπιλη» κοινωνία του μέλλοντος».(Κώστας Λουλουδάκης: «Από το Τρίτο Ράιχ στην Ευρωπαϊκή Ένωση» Εκδόσεις ΚΨΜ 2017)
Μα και στην Ελλάδα, η ψευδοεπιστήμη της ευγονικής άσκησε τεράστια επίδραση στην αστική τάξη, που ήθελε να αναβιώσει το χρυσή εποχή του Ελληνισμού με νέο πιο καθαρό αίμα.
Ο φωτεινός, κατά Γιάννη Σμαραγδή, λογοτέχνης Νίκος Καζαντζάκης, κάτι σπουδαίο για την ελληνική φυλή είχε κατά νου όταν έγραφε: «Οι νόμοι οι φυσικοί που παραγνωρίστηκαν από τους συννεφοχτίστες ιδεολόγους της γαλλικής επαναστάσεως, κυριαρχουνε παντοτε […] και μας διδάσκουν τον αγώνα για να ζήσεις άγριον και αιώνιων και ζωογόνον, όπως τα φυτά και τα ζώα έτσι και τα άτομα και τα έθνη πρέπει να γίνουν σκληροί και εγωισταί, να πατήσουν τα πτώματα των αντιπάλων και να προχωρήσουν δυνατοί […]. Και η φωνή των προγόνων έρχεται αδελφωμένη με την φωνή της επιστήμης (σ.σ Ευγονική) και μας φωνάζει κι αυτή από τα βάθη των καιρών: νάμασται όμορφοι και δυνατοί να μισούμε τους εχθρούς μας, να δυναμώσουμε τα νεύρα του κορμιού και της ψυχής και απαλλαγμένοι από τα χριστιανικά ιδεώδη των μισερών και αρρώστων να κρατήσουμε ψηλά το Εγώ της φυλής» (Νίκος Καζαντζάκης: «Οι Έλληνες σπουδασταί» εφημερίδα Νέον Άστυ 8-3-1908)
Οι ύμνοι του λογοτέχνη με τη σπουδαία εγκεφαλική-στοχαστική ικανότητα Νίκου Καζαντζάκη στην ευγονική συνεχίστηκαν και στα μετέπειτα χρόνια. Το 1937, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος των φασιστών, γράφει τον «ευγονικό Καιάδα». Την προσοχή σας: «Καιάδας. Τέτοιος γκρεμός πρέπει ν’ ανοίγεται στην καρδιά του ανθρώπου και στη ακρόπολη κάθε πολιτείας. Μα η χριστιανική ανατροφή μας, οι νοσοκομειακές φιλανθρωπίες οι κλαίουσες καλοσύνες, η λαχτάρα να σώσουμε τους περιττούς, αντιστέκονται ως τώρα σε μια τέτοια σπαρτιάτικη επιλογή. Μα έως πότε; Αποστειρώνουνται κιόλας οι παράφρονες, οι σακάτηδες κι οι άρρωστοι. Καθαρίζονται οι ράτσες. Ετοιμάζουνται. Ένα ένστιχτο σίγουρο και σκοτεινό τις σπρώχνει στη σωτηρία. Όχι όλες. Όσες νιώθουν το νόημα της εποχής μας και προφταίνουν να ετοιμαστούν». (Νίκος Καζαντζάκης: «Τα ερείπια της Σπάρτης» Εφημερίδα Καθημερινή 25-26/11/1937)
Οι παραπάνω τοποθετήσεις του Καζαντζάκη τις οποίες διακατέχει το μίσος, γραμμένες μάλιστα σε διαφορετικές περιόδους, μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε τις αφετηρίες του λογοτέχνη, οι οποίες εκτός του ότι είναι “φυλετιστικές”, εθνικιστικές, ρατσιστικές και απάνθρωπες εκφράζουν συνάμα την βαθιά ελιτίστικη και ταξική νοοτροπία του συγγραφέα.
Βυθισμένος στον ίδιο βούρκο του μίσους ήταν και ο στενός φίλος του Καζαντζάκη, ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός, οπαδός της «φυσικής επιλογής». Ο ποιητής ανησυχούσε για «την ηθική του Γένους η οποία στις ημέρες μας διεσπάσθη εξεφυλίσθη, εξετράπη στο πιο εφήμερο και τραγικό συμβόλαιο[…]σήμερα που το γένος των ανθρώπων είναι στο χείλος του γκρεμού όλοι οι σκεφτόμενοι και ελεύθεροι άνθρωποι φωνάζουν ενάντια σ αυτόν τον υλισμό και κηρύσσουν την ανάγκη της ευγονικής[…]» (Άγγελος Σικελιανός: «Τ’αετώματα της Ολυμπίας» Πεζός Λόγος 1908-1928. Από τον τόμο: «Φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα» Συλλογικό. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
Μην ξεχνάμε το παρελθόν! Πρέπει να μαθαίνουμε από αυτό. Γιατί μπορεί να είμαστε ανίκανοι να το αλλάξουμε, αλλά αν το γνωρίζουμε, τότε θα είμαστε κύριοι του μέλλοντός μας. Αυτά που περιέγραψα εδώ υπήρχαν ως επιστημονικές θέσεις που έχαιραν τεράστιας αποδοχής σε όλο τον «πολιτισμένο» κόσμο πριν ταυτιστούν, πολύ βολικά είναι η αλήθεια, με τον χιτλερισμό, και μετά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γνωρίσουν την απόρριψη. Όμως, να που οι φυλετικές θεωρίες έχουν βγει από το βόθρο της Ιστορίας και εύκολα έχουν προσαρμοστεί σε μια Ευρώπη που φαντάζει ανίκανη να αντιμετωπίσει την οικονομική και πολιτική κρίση που επιδεινώθηκε με τα κύματα των προσφύγων.
Η συμπτωματολογία των προπολεμικών κρίσεων όπου ρίζωσε ο φασισμός θυμίζει πολύ την τωρινή.
Το ερώτημα λοιπόν τίθεται∙ και τίθεται επιτακτικά: Υπάρχουν σήμερα οι συνθήκες για να ριζώσει ξανά ο φασισμός;
Θα απαντήσω με αυτό που έγραψε για το «ξανά» της Ιστορίας ο Μαρξ: «Ο Χέγκελ λέει κάπου ότι όλα τα παγκόσμιας ιστορικής σημασίας γεγονότα και οι προσωπικότητες επανεμφανίζονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ξέχασε να προσθέσει: την πρώτη φορά σαν τραγωδία, τη δεύτερη σαν φάρσα».
Πηγή: nostimonimar.gr
ΝόστιμονΉμαρ: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου