Γιώργος Στάμκος
Ο πλανήτης Γη, με το πέρασμα του χρόνου και εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, γίνεται ολοένα και φτωχότερος περιβαλλοντικά. Η απίστευτη βιοποικιλότητά του απειλείται. Σύμφωνα με εκτιμήσεις περιβαλλοντολόγων και ειδικών σχεδόν το 70% των μορφών ζωής, που ζουν αυτή τη στιγμή στον πλανήτη μας, βρίσκονται υπό άμεση ή έμμεση απειλή εξαιτίας ανθρωπογενών παραγόντων. Πολλά ζωντανά πλάσματα, αν και επιβίωσαν εκατομμύρια σ' έναν πλανήτη που άλλαζε συνεχώς, έχουν χαθεί οριστικά από προσώπου γης κατά τη λεγόμενη “ανθρωπόκαινο περίοδο”. Πολλά ακόμη έχουν μπει στη μαύρη λίστα των υπό εξαφάνιση ειδών.
Το αρχείο των απολιθωμάτων μας πληροφορεί ότι οι εξαφανίσεις των ειδών συνέβαιναν σε κάθε γεωλογική εποχή και συνήθως ήταν μαζικές και απότομες, ώστε τα είδη να μην έχουν τον απαραίτητο χρόνο να προσαρμοστούν στις αλλαγές. Μαζικές και σχεδόν ακαριαίες εξαφανίσεις ειδών και ολόκληρων κλάδων του ζωϊκού βασιλείου, έδωσαν την ευκαιρία, έπειτα όμως από μια περίοδο που η Γη έμοιαζε μ' ένα “απέραντο νεκροταφείο”, σε νέα είδη, που είχαν επιβιώσει, να εξελιχθούν και να γίνουν έτσι οι νέοι πρωταγωνιστές. Και οι τριλοβίτες και οι δεινόσαυροι δεν είναι πια μαζί μας. Και δεν θα μπορούσαν να είναι καθώς υπάρχουμε εμείς στη θέση τους. Τα θηλαστικά είναι πλέον το κυρίαρχο είδος στον πλανήτη μας, αλλά και αυτά βρίσκονται πλέον υπό την απειλή μαζικής εξαφάνισης.
H εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, που ανήκει στην οικογένεια των πρωτευόντων θηλαστικών, ακολούθησε την ίδια πορεία. Κλάδοι του ανθρώπινου είδους, όπως ο άνθρωπος του Νεάντερταλ και του Κρο Μανιόν, ανήκουν πλέον στο αρχείο της προϊστορίας. Πριν από τον άνθρωπο όλες οι εξαφανίσεις ήταν αποτέλεσμα φυσικών καταστροφικών φαινομένων ή μακροχρόνιων διαδικασιών κλιματικής μεταβολής και η ζωή είχε συνήθως τα χρονικά περιθώρια να προετοιμάσει τους αντικαταστάτες των εκλιπόντων ειδών. Οι εξαφανίσεις όμως, που προκάλεσαν και προκαλούν οι ανθρώπινες παρεμβάσεις, είναι οριστικές, με την έννοια ότι η φύση δεν προλαβαίνει να εμπλουτίσει τα οικοσυστήματά της με νέα είδη στη θέση εκείνων που χάθηκαν. Ως αποτέλεσμα η βιοποικιλότητα μειώνεται συνεχώς.
Ήδη από την προϊστορική εποχή ο άνθρωπος ανέτρεπε τη φυσική ισορροπία για δικούς του λόγους. Κυνηγούσε ανελέητα τα γιγαντιαία μαμούθ, προκαλώντας τελικά την εξαφάνιση τους πριν από 10.000 χρόνια περίπου, όπως αποφαίνονται πλέον οι παλαιοντολόγοι. Κατόπιν, κατά τη λεγόμενη ιστορική εποχή, οι άνθρωποι προκάλεσαν πολλές αμετάκλητες εξαφανίσεις πολλών ζώων.
Το πιο διάσημο παράδειγμα μεγάλου ζώου, που εξαφανίστηκε στην κλασική αρχαιότητα, αποτελεί το ευρωπαϊκό υποείδος του ασιατικού λιονταριού. Τα λιοντάρια, που κατασπάραζαν τις καμήλες της στρατιάς του Ξέρξη (5ος π.Χ. αιώνας), όταν αυτή διέσχισε τα παρόχθια δάση της Μακεδονίας εκστρατεύοντας κατά της Ελλάδας, ήταν παρελθόν περίπου το 200 μ.Χ.
Το Ντόντο (Raphus cucullatus) ήταν ένα μεγάλο ενδημικό πτηνό, με ύψος ένα μέτρο και βάρος είκοσι κιλά περίπου, το οποίο ζούσε αποκλειστικά στο νησί του Μαυρίκιου στον Ινδικό Ωκεανό. Όταν το νησί ανακαλύφθηκε και αποικίστηκε για πρώτη φορά από τους ανθρώπους το ενδημικό Ντόντο, που δεν είχε ως τότε φυσικούς εχθρούς και δεν πετούσε, εξαφανίστηκε εντελώς μεταξύ 1660-1680. Σήμερα το μόνο που υπάρχει είναι διάφορα οστά του εξαφανισμένου πτηνού, που άνηκε στην οικογένεια των περιστεροειδών, καθώς και απεικονίσεις του σε πίνακες του Φλαμανδού ζωγράφου Ρούλατ Σάβερεϊ, που πρόλαβε να το δει με τα μάτια του.
Στις αρχές του 20ου αιώνα εξαφανίστηκε και το ταξιδιωτικό περιστέρι, το οποίο πετούσε με σμήνη εκατομμυρίων πτηνών πάνω από την βορειοαμερικανική ήπειρο.
Μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα περιβαλλοντολόγοι και βιολόγοι είχαν υπολογίσει πως κάθε πέντε λεπτά ένα είδος φυτού ή ζώου κινδύνευε να χαθεί εντελώς από το πρόσωπο της γης, κυρίως εξαιτίας των ανθρώπινων παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων, που διαταράσσουν και καταστρέφουν τα φυσικά οικοσυστήματα και τους βιότοπούς τους.
Η Ευρώπη, από την άποψη του φυσικού πλούτου, δεν είναι παρά μια χλωμή σκιά του ιστορικού παρελθόντος της. Είναι δύσκολο να το πιστέψουμε αλλά την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η ευρωπαϊκή ήπειρος ήταν καλυμμένη τόσο πολύ από δάση, ώστε ένας σκίουρος θα μπορούσε να ταξιδέψει από την Κωνσταντινούπολη μέχρι τη Βρετάνη χωρίς να πατήσει έδαφος, πηδώντας από κλαδί σε κλαδί και από δένδρο σε δένδρο! Για σύγκριση, μόνον από την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης (18ος αιώνας) η Ευρώπη έχει απολέσει το 1/4 των δασών της και μαζί τους ένα πλήθος ζώων, που εξαρτώταν από αυτά.
Σήμερα τα εναπομείναντα άγρια ζώα της Ευρώπης κινδυνεύουν να χαθούν οριστικά. Εκτός από τις αρκούδες, που επιβιώνουν ακόμη στην Πίνδο, στα Βαλκάνια και στα Καρπάθια και οι λύκοι θεωρούνται απειλούμενο είδος και σε μερικές πυκνοκατοικημένες χώρες, όπως π.χ. η Γερμανία, έχουν εξαφανιστεί εντελώς. Ο λόγος της δραματικής μείωσής τους είναι, όχι μόνο το κυνήγι, αλλά και το γεγονός ότι έχει συρρικνωθεί η βάση της τροφικής αλυσίδας τους, καθώς άγρια ζώα, όπως τα ελάφια και τα κουνέλια, έχουν συρρικνωθεί σε όλη την ήπειρο.
Ο Λυγξ της Ελλάδας θεωρείται από τα πιο ακριβοθώρητα ζώα της χώρας μας. Αν και επανεμφανίστηκε τα τελευταία χρόνια σε ορεινά δάση της βόρειας Ελλάδας, ο πληθυσμός του ήταν τόσο μικρός που θεωρείται “είδος προς εξαφάνιση”. Το ίδιο συμβαίνει και στον συγγενή του, τον Λύγκα της Ιβηρικής χερσονήσου, που επιβιώνει υπό προστασία στο ισπανικό εθνικό πάρκο Κότο Ντονάνα. Υπάρχουν μόνον 400 ιβηριανοί λύγκες, που επιβιώνουν κυρίως μέσω εκτροφείων και προστασίας, αλλά το μέλλον τους θεωρείται αβέβαιο. Στην πολυσύχναστη Μεσόγειο, που ρυπαίνεται ακατάπαυστα, οι θαλάσσιες χελώνες καρέτα-καρέτα και οι φώκιες μονάχους-μονάχους κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως και οι πίνες, το μεγάλο εμβληματικό όστρακο του μεσογειακού βυθού, που εξολοθρεύεται από μια εισαγόμενη ασθένεια.
Οι τελευταίοι ευρωπαϊκοί βίσονες επιβιώνουν πλέον μόνο στο δάσος των μαζουριανών λιμνών της βορειανατολικής Πολωνίας, ενώ πολλά πτηνά αγωνίζονται να διατηρήσουν τον αριθμό τους στους τελευταίους υδροβιότοπους της Ευρώπης. Η δε θάλασσες της Ευρώπης γίνονται συνεχώς φτωχότερες σε μορφές ζωής. Παντού στην Ευρώπη, την κοιτίδα της Βιομηχανικής Επανάστασης, παρά τους αυστηρούς περιβαλλοντικούς νόμους και τις προστατευμένες περιοχές, η άγρια ζωή βρίσκεται υπό δίωξη και η βιοποικιλότητα περιορίζεται.
Η Ασία, αυτό το τεράστιο βιογεωγραφικό μωσαϊκό με 4,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους, φιλοξενεί πολλά είδη που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Ανάμεσα τους η λεοπάρδαλη του χιονιού, η οποία ζει σε οροπέδια των Ιμαλαϊων, αλλά και η όλο και πιο σπάνια σιβηριανή “τίγρη του χιονιού”, που κυνηγήθηκε όσο κανένα άλλο ζώο, για τη γούνα τη και για τη χρήση της στην κινεζική ιατρική, κι επιβιώνει πλέον σε μικρούς αριθμούς στη ρωσική Άπω Ανατολή. Η βακτριανή καμήλα σπανίζει πλέον στις στέπες της Κεντρικής Ασίας και το άγριο Γιάκ, ένα βοοείδες, δε συναντάται εύκολες στις κρύες κοιλάδες του Θιβέτ.
Ο εμβληματικός ουρακοτάγκος, το μεγαλύτερο πρωτεύον της Ασίας, σπανίζει πλέον στα δάση του Βόρνεο, όπου πρέπει να είναι κανείς εξαιρετικά τυχερός για να συναντήσει έναν πυγμαίο ρινόκερο. Το ίδιο τυχερός θα πρέπει να είναι για να συναντήσει κι έναν πυγμαίο αγριόχοιρο στην ινδική υποήπειρο. Το πανέμορφο γιγαντιαίο πάντα, που τρέφεται αποκλειστικά με μπαμπού, επιβιώνει σε συγκεκριμένες περιοχές της νότιας Κίνας, και δεν έχει ακόμη βρεθεί τρόπος να αναπαράγεται εκτός του φυσικού του περιβάλλοντος.
Πουθενά
αλλού όμως δεν είναι πιο φανερό το μέγεθος του προβλήματος της
καταστροφής της άγριας ζωής της Ασίας εξ αιτίας των ανθρώπων, από τη
δραματική μείωση του αριθμού των άγριων αιλουροειδών, τα οποία
βρίσκονται στην κορφή της τροφικής αλυσίδας και η ευημερία τους
αντανακλά την υγεία ολόκληρου του οικοσυστήματος. Το περίφημο ασιατικό λιοντάρι,
το οποίο παλαιότερα ζούσε από τα παραποτάμια δάση της Μακεδονίας μέχρι
τα υψίπεδα της Μογγολίας, σήμερα επιβιώνει μόνο στον εθνικό δρυμό Γκιρ
της Ινδίας. Η μεγαλοπρεπής ασιατική τίγρη, που κάποτε
δρούσε από τη Μικρά Ασία μέχρι τη χερσόνησο Καμτσάκα, δε βρίσκεται σε
καλύτερη μοίρα, ενώ κάποιες υποφυλές της, όπως η τίγρης της Ιάβας και
της Κασπίας έχουν προ πολλού εξαφανιστεί. Ο άνθρωπος μοιάζει να
έχει κηρύξει πόλεμο εξολόθρευσης απέναντι στην άγρια ζωή και να τον
κερδίζει διαπράττοντας μαζικές γενοκτονίες.
Ο λεγόμενος “Νέος Κόσμος”, δηλαδή η Βόρειος και Νότιος Αμερική, είναι πολύ φτωχότερες σε άγρια ζωή και βιοποικιλότητα γενικότερα από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του εκεί ο Χριστόφορος Κολόμβος. Οι αιώνες που ακολούθησαν είχαν τραγικές συνέπειες, ειδικά για την άγρια ζωή στο δυτικό ημισφαίριο. Δεκάδες εκατομμύρια του αμερικανικού βίσονα, που κάποτε διέσχιζαν τα απέραντα λιβάδια των μεσοδυτικών ΗΠΑ, ζώντας αρμονικά με τους ιθαγενείς, εξολοθρεύτηκαν μαζικά από τους λευκούς πιονέρους της Άγριας Δύσης. Το ίδιο το σύμβολο των ΗΠΑ, ο περίφημος αμερικανικός αετός, κινδυνεύει να μείνει ένα σύμβολο χωρίς υλική υπόσταση. Σημειωτέον πως τα αρπακτικά, που βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας, κινδυνεύουν ακόμη περισσότερο από την παραμικρή μεταβολή στην ισορροπία ενός οικοσυστήματος.
Οι αγέλες των αρκτικών λύκων, στην παγωμένη τάϊγκα και τούνδρα του Καναδά, λιγοστεύουν δραματικά, ενώ οι λευκές αρκούδες, το μεγαλύτερο ζώο του βορείου ημισφαιρίου, απειλούνται άμεσα από το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική λόγω της πλανητικής υπερθέρμανσης. Οι αλιγάτορες γίνονται όλο και πιο σπάνιοι στους βαλτότοπους της Φλόριντα, κι ένα υδρόβιο θηλαστικό, η αλικόρη, τείνει να εξαφανιστεί από την Καραϊβική, όπως εξαφανίστηκε από τα νησιά Κάιμαν, ο κάιμαν, ένα είδος αλιγάτορα της θάλασσας.
Η Αμαζονία, το πιο μεγάλο και πλούσιο σε βιοποικιλότητα οικοσύστημα του πλανήτη γεμάτο με τροπικά δάση κι απίστευτη ποικιλομορφία ζωής, συρρικνώνεται με ρυθμό περίπου 10.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων το χρόνο, δηλαδή σε έκταση μεγαλύτερη από την Κύπρο. Παρά τις προειδοποιήσεις επιστημόνων και περιβαλλοντικών οργανώσεων, ο νέος πρόεδρος της Βραζιλίας, ο ακροδεξιός Μπολσονάρο, φιλοδοξεί να επιταχύνει τους ρυθμού εξολόθρευσης των δασών της Αμαζονίας, η οποία θεωρείται ο “πνεύμονας του πλανήτη”. Οι πιο σπάνιοι κάτοικοι της Αμαζονίας είναι πλέον το “δελφίνι του Αμαζονίου”, ο αραχνοπίθηκος, οι καλλίτριχοι πίθηκοι και ο παπαγάλος Μακάο.
Τα νησιά, που είναι κάπως απομονωμένα, είναι και η πατρίδα σπάνιων, ενδημικών ζώων. Η χελώνα γίγας των Γκαλαπάγκος συναντάται μόνο σε αυτά τα νησιά του Ειρηνικού και πουθενά αλλού. Ο φονικός δράκος του Κομόντο, ένα είδος γιγαντιαίας σαύρας, ζει μόνο στο αρχιπέλαγος Κομόντο, καθώς έχει εκλείψει από αλλού. Σ' αυτόν τον κατάλογο της ντροπής έχουν βρει, δυστυχώς, θέση και οι λεμούριοι της Μαδαγασκάρης, τα καγκουρό Ουαλάμπι της Αυστραλίας, ο “δαίμονας της Τασμανίας”, και το πρωτόγονο ερπετό τουατόρα της Νέας Ζηλανδίας.
Ούτε φυσικά οι απέραντοι ωκεανοί έχουν μείνει ανεπηρέαστοι από την ανθρώπινη μανία. Πολλά είδη φαλαινών έφθασαν στο χείλος της εξαφάνισης από την φαλαινοθηρία. Ακόμη και τα δελφίνια, το πιο έξυπνο θηλαστικό μετά τον άνθρωπο, κυνηγιούνται βάναυσα και παράνομα, επειδή “σχίζουν τα δίχτυα των ψαροκάικων”. Ο μεγαλύτερος εχθρός της βιοποικιλότητας των ωκεανών είναι μετά την υπεραλίευση, η κλιματική αλλαγή και υπερθέρμανση, που καταστρέφει ευαίσθητα οικοσυστήματα, όπως είναι ο τεράστιος κοραλιογενής ύφαλος στα ανοιχτά της Αυστραλίας.
Το μόνο ίσως μέρος της επιφάνειας του πλανήτη μας, όπου η άγρια ζωή ακόμη θυμίζει κάπως τις παρθένες εκτάσεις των περασμένων γεωλογικών εποχών είναι τα εθνικά πάρκα του Σερεγκέτι και Αμποσέλι στην Αφρική, όπου η άγρια ζωή μυρμηγκιάζει, προστατευόμενη φυσικά. Αλλά ακόμη κι εκεί απειλείται από τη λαθροθηρία και την κλιματική αλλαγή, ενώ υπάρχουν είδη που κοντεύουν να εξαφανιστούν, όπως ο μαύρος ρινόκερος και η μαύρη ζέβρα. Η μαύρη ήπειρος, καθώς έχει εισέλθει πλέον για τα καλά σε μια τροχιά πληθυσμιακής έκρηξης, θα πιέζει όλο και περισσότερο τη φύση, αναζητώντας φυσικούς πόρους, περιορίζοντας έτσι τα δάση και την άγρια ζωή.
Φυσικά τα απειλούμενα είδη δεν είναι μόνο αυτά τα λίγα, αλλά εμβληματικά ίσως, που περιγράψαμε προηγουμένως. Υπάρχουν εκατοντάδες είδη πτηνών, που βρίσκονται στον προθάλαμο ενός “πλανητικού Άουσβιτς”, φτιαγμένο από τους ανθρώπους για όλα τα υπόλοιπα είδη. Επιστήμονες εκτιμούν πως το 70% των εντόμων, παρόλο που τα περισσότερα ούτε καν τα παρατηρούμε, θα αντιμετωπίσουν το φάσμα της εξαφάνισης ή θα μειωθούν δραστικά ως τα τέλη του 21ου αιώνα, θύματα της μόλυνσης του πλανήτη, των χημικών και της κλιματικής απορρύθμισης. Υπάρχουν και οι θαλάσσιοι οργανισμοί που απειλούνται επίσης. Και φυσικά υπάρχουν και τα εκατομμύρια είδη φυτών, το πραγματικό “κυρίαρχο είδος” του πλανήτη, που απειλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την κλιματική αλλαγή.
Για τα περισσότερα από αυτά τα είδη, δυστυχώς είναι πλέον αργά, καθώς η κατάσταση τους δεν είναι εύκολα αντιστρέψιμη. Για κάποια άλλα, όπως τον αραβικό Oryx, μια από τις πιο όμορφες αντιλόπες του κόσμου, η συνειδητοποίηση και οι συντονισμένες προσπάθειες για διάσωση και προστασία, που ξεκίνησαν από το 1962, έδωσαν σε αυτό το πλάσμα μια δεύτερη ευκαιρία. Όχι όμως για εκατομμύρια άλλα είδη ζώων και φυτών που βρίσκονται στο χείλος της εξαφάνισης και δεν υπάρχει καμιά σοβαρή προσπάθεια για τη διάσωσή τους.
Οι άνθρωποι, συμπεριφερόμενοι αλλαζονικά και άπληστα, έχουν καταστήσει τον πλανήτη Γη ένα επικίνδυνο μέρος για τις περισσότερες μορφές ζωής, που έχουν πλέον ένα αβέβαιο μέλλον. Προτού να είναι πολύ αργά ο άνθρωπος θα έπρεπε να αλλάξει και να αποκτήσει τη συμπεριφορά ενός “πλανητικού κηπουρού”, ακολουθώντας τις συμβουλές που έδωσε ένας σοφός στον βασιλιά της Κευλάνης (Σρι Λάνκα) Ντεναμπίγια Τίσα πριν από 23 αιώνες: “Τα πουλιά του ουρανού και τα θηρία έχουν το ίδιο δικαίωμα με εσένα να ζουν και να μετακινούνται σε κάθε μέρος της γης. Η γη ανήκει στους ανθρώπους και σε όλα τα ζωντανά πλάσματά της. Εσύ δεν είσαι παρά ο φύλακάς τους”.
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Πηγή: tvxs.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Ο πλανήτης Γη, με το πέρασμα του χρόνου και εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, γίνεται ολοένα και φτωχότερος περιβαλλοντικά. Η απίστευτη βιοποικιλότητά του απειλείται. Σύμφωνα με εκτιμήσεις περιβαλλοντολόγων και ειδικών σχεδόν το 70% των μορφών ζωής, που ζουν αυτή τη στιγμή στον πλανήτη μας, βρίσκονται υπό άμεση ή έμμεση απειλή εξαιτίας ανθρωπογενών παραγόντων. Πολλά ζωντανά πλάσματα, αν και επιβίωσαν εκατομμύρια σ' έναν πλανήτη που άλλαζε συνεχώς, έχουν χαθεί οριστικά από προσώπου γης κατά τη λεγόμενη “ανθρωπόκαινο περίοδο”. Πολλά ακόμη έχουν μπει στη μαύρη λίστα των υπό εξαφάνιση ειδών.
Το αρχείο των απολιθωμάτων μας πληροφορεί ότι οι εξαφανίσεις των ειδών συνέβαιναν σε κάθε γεωλογική εποχή και συνήθως ήταν μαζικές και απότομες, ώστε τα είδη να μην έχουν τον απαραίτητο χρόνο να προσαρμοστούν στις αλλαγές. Μαζικές και σχεδόν ακαριαίες εξαφανίσεις ειδών και ολόκληρων κλάδων του ζωϊκού βασιλείου, έδωσαν την ευκαιρία, έπειτα όμως από μια περίοδο που η Γη έμοιαζε μ' ένα “απέραντο νεκροταφείο”, σε νέα είδη, που είχαν επιβιώσει, να εξελιχθούν και να γίνουν έτσι οι νέοι πρωταγωνιστές. Και οι τριλοβίτες και οι δεινόσαυροι δεν είναι πια μαζί μας. Και δεν θα μπορούσαν να είναι καθώς υπάρχουμε εμείς στη θέση τους. Τα θηλαστικά είναι πλέον το κυρίαρχο είδος στον πλανήτη μας, αλλά και αυτά βρίσκονται πλέον υπό την απειλή μαζικής εξαφάνισης.
Προϊστορικές εξαφανίσεις εξ αιτίας των ανθρώπων
H εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, που ανήκει στην οικογένεια των πρωτευόντων θηλαστικών, ακολούθησε την ίδια πορεία. Κλάδοι του ανθρώπινου είδους, όπως ο άνθρωπος του Νεάντερταλ και του Κρο Μανιόν, ανήκουν πλέον στο αρχείο της προϊστορίας. Πριν από τον άνθρωπο όλες οι εξαφανίσεις ήταν αποτέλεσμα φυσικών καταστροφικών φαινομένων ή μακροχρόνιων διαδικασιών κλιματικής μεταβολής και η ζωή είχε συνήθως τα χρονικά περιθώρια να προετοιμάσει τους αντικαταστάτες των εκλιπόντων ειδών. Οι εξαφανίσεις όμως, που προκάλεσαν και προκαλούν οι ανθρώπινες παρεμβάσεις, είναι οριστικές, με την έννοια ότι η φύση δεν προλαβαίνει να εμπλουτίσει τα οικοσυστήματά της με νέα είδη στη θέση εκείνων που χάθηκαν. Ως αποτέλεσμα η βιοποικιλότητα μειώνεται συνεχώς.
Ήδη από την προϊστορική εποχή ο άνθρωπος ανέτρεπε τη φυσική ισορροπία για δικούς του λόγους. Κυνηγούσε ανελέητα τα γιγαντιαία μαμούθ, προκαλώντας τελικά την εξαφάνιση τους πριν από 10.000 χρόνια περίπου, όπως αποφαίνονται πλέον οι παλαιοντολόγοι. Κατόπιν, κατά τη λεγόμενη ιστορική εποχή, οι άνθρωποι προκάλεσαν πολλές αμετάκλητες εξαφανίσεις πολλών ζώων.
Ο κατάλογος της ντροπής: η περίπτωση του Ντόντο
Το πιο διάσημο παράδειγμα μεγάλου ζώου, που εξαφανίστηκε στην κλασική αρχαιότητα, αποτελεί το ευρωπαϊκό υποείδος του ασιατικού λιονταριού. Τα λιοντάρια, που κατασπάραζαν τις καμήλες της στρατιάς του Ξέρξη (5ος π.Χ. αιώνας), όταν αυτή διέσχισε τα παρόχθια δάση της Μακεδονίας εκστρατεύοντας κατά της Ελλάδας, ήταν παρελθόν περίπου το 200 μ.Χ.
Το Ντόντο (Raphus cucullatus) ήταν ένα μεγάλο ενδημικό πτηνό, με ύψος ένα μέτρο και βάρος είκοσι κιλά περίπου, το οποίο ζούσε αποκλειστικά στο νησί του Μαυρίκιου στον Ινδικό Ωκεανό. Όταν το νησί ανακαλύφθηκε και αποικίστηκε για πρώτη φορά από τους ανθρώπους το ενδημικό Ντόντο, που δεν είχε ως τότε φυσικούς εχθρούς και δεν πετούσε, εξαφανίστηκε εντελώς μεταξύ 1660-1680. Σήμερα το μόνο που υπάρχει είναι διάφορα οστά του εξαφανισμένου πτηνού, που άνηκε στην οικογένεια των περιστεροειδών, καθώς και απεικονίσεις του σε πίνακες του Φλαμανδού ζωγράφου Ρούλατ Σάβερεϊ, που πρόλαβε να το δει με τα μάτια του.
Στις αρχές του 20ου αιώνα εξαφανίστηκε και το ταξιδιωτικό περιστέρι, το οποίο πετούσε με σμήνη εκατομμυρίων πτηνών πάνω από την βορειοαμερικανική ήπειρο.
Μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα περιβαλλοντολόγοι και βιολόγοι είχαν υπολογίσει πως κάθε πέντε λεπτά ένα είδος φυτού ή ζώου κινδύνευε να χαθεί εντελώς από το πρόσωπο της γης, κυρίως εξαιτίας των ανθρώπινων παρεμβάσεων και δραστηριοτήτων, που διαταράσσουν και καταστρέφουν τα φυσικά οικοσυστήματα και τους βιότοπούς τους.
Το τέλος της Άγριας Ευρώπης
Η Ευρώπη, από την άποψη του φυσικού πλούτου, δεν είναι παρά μια χλωμή σκιά του ιστορικού παρελθόντος της. Είναι δύσκολο να το πιστέψουμε αλλά την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η ευρωπαϊκή ήπειρος ήταν καλυμμένη τόσο πολύ από δάση, ώστε ένας σκίουρος θα μπορούσε να ταξιδέψει από την Κωνσταντινούπολη μέχρι τη Βρετάνη χωρίς να πατήσει έδαφος, πηδώντας από κλαδί σε κλαδί και από δένδρο σε δένδρο! Για σύγκριση, μόνον από την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης (18ος αιώνας) η Ευρώπη έχει απολέσει το 1/4 των δασών της και μαζί τους ένα πλήθος ζώων, που εξαρτώταν από αυτά.
Σήμερα τα εναπομείναντα άγρια ζώα της Ευρώπης κινδυνεύουν να χαθούν οριστικά. Εκτός από τις αρκούδες, που επιβιώνουν ακόμη στην Πίνδο, στα Βαλκάνια και στα Καρπάθια και οι λύκοι θεωρούνται απειλούμενο είδος και σε μερικές πυκνοκατοικημένες χώρες, όπως π.χ. η Γερμανία, έχουν εξαφανιστεί εντελώς. Ο λόγος της δραματικής μείωσής τους είναι, όχι μόνο το κυνήγι, αλλά και το γεγονός ότι έχει συρρικνωθεί η βάση της τροφικής αλυσίδας τους, καθώς άγρια ζώα, όπως τα ελάφια και τα κουνέλια, έχουν συρρικνωθεί σε όλη την ήπειρο.
Ο Λυγξ της Ελλάδας θεωρείται από τα πιο ακριβοθώρητα ζώα της χώρας μας. Αν και επανεμφανίστηκε τα τελευταία χρόνια σε ορεινά δάση της βόρειας Ελλάδας, ο πληθυσμός του ήταν τόσο μικρός που θεωρείται “είδος προς εξαφάνιση”. Το ίδιο συμβαίνει και στον συγγενή του, τον Λύγκα της Ιβηρικής χερσονήσου, που επιβιώνει υπό προστασία στο ισπανικό εθνικό πάρκο Κότο Ντονάνα. Υπάρχουν μόνον 400 ιβηριανοί λύγκες, που επιβιώνουν κυρίως μέσω εκτροφείων και προστασίας, αλλά το μέλλον τους θεωρείται αβέβαιο. Στην πολυσύχναστη Μεσόγειο, που ρυπαίνεται ακατάπαυστα, οι θαλάσσιες χελώνες καρέτα-καρέτα και οι φώκιες μονάχους-μονάχους κινδυνεύουν με εξαφάνιση, όπως και οι πίνες, το μεγάλο εμβληματικό όστρακο του μεσογειακού βυθού, που εξολοθρεύεται από μια εισαγόμενη ασθένεια.
Οι τελευταίοι ευρωπαϊκοί βίσονες επιβιώνουν πλέον μόνο στο δάσος των μαζουριανών λιμνών της βορειανατολικής Πολωνίας, ενώ πολλά πτηνά αγωνίζονται να διατηρήσουν τον αριθμό τους στους τελευταίους υδροβιότοπους της Ευρώπης. Η δε θάλασσες της Ευρώπης γίνονται συνεχώς φτωχότερες σε μορφές ζωής. Παντού στην Ευρώπη, την κοιτίδα της Βιομηχανικής Επανάστασης, παρά τους αυστηρούς περιβαλλοντικούς νόμους και τις προστατευμένες περιοχές, η άγρια ζωή βρίσκεται υπό δίωξη και η βιοποικιλότητα περιορίζεται.
Τα είδη προς εξαφάνιση της Ασίας
Η Ασία, αυτό το τεράστιο βιογεωγραφικό μωσαϊκό με 4,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους, φιλοξενεί πολλά είδη που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Ανάμεσα τους η λεοπάρδαλη του χιονιού, η οποία ζει σε οροπέδια των Ιμαλαϊων, αλλά και η όλο και πιο σπάνια σιβηριανή “τίγρη του χιονιού”, που κυνηγήθηκε όσο κανένα άλλο ζώο, για τη γούνα τη και για τη χρήση της στην κινεζική ιατρική, κι επιβιώνει πλέον σε μικρούς αριθμούς στη ρωσική Άπω Ανατολή. Η βακτριανή καμήλα σπανίζει πλέον στις στέπες της Κεντρικής Ασίας και το άγριο Γιάκ, ένα βοοείδες, δε συναντάται εύκολες στις κρύες κοιλάδες του Θιβέτ.
Ο εμβληματικός ουρακοτάγκος, το μεγαλύτερο πρωτεύον της Ασίας, σπανίζει πλέον στα δάση του Βόρνεο, όπου πρέπει να είναι κανείς εξαιρετικά τυχερός για να συναντήσει έναν πυγμαίο ρινόκερο. Το ίδιο τυχερός θα πρέπει να είναι για να συναντήσει κι έναν πυγμαίο αγριόχοιρο στην ινδική υποήπειρο. Το πανέμορφο γιγαντιαίο πάντα, που τρέφεται αποκλειστικά με μπαμπού, επιβιώνει σε συγκεκριμένες περιοχές της νότιας Κίνας, και δεν έχει ακόμη βρεθεί τρόπος να αναπαράγεται εκτός του φυσικού του περιβάλλοντος.
Ένας βιολογικά φτωχότερος κόσμος
Ο λεγόμενος “Νέος Κόσμος”, δηλαδή η Βόρειος και Νότιος Αμερική, είναι πολύ φτωχότερες σε άγρια ζωή και βιοποικιλότητα γενικότερα από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του εκεί ο Χριστόφορος Κολόμβος. Οι αιώνες που ακολούθησαν είχαν τραγικές συνέπειες, ειδικά για την άγρια ζωή στο δυτικό ημισφαίριο. Δεκάδες εκατομμύρια του αμερικανικού βίσονα, που κάποτε διέσχιζαν τα απέραντα λιβάδια των μεσοδυτικών ΗΠΑ, ζώντας αρμονικά με τους ιθαγενείς, εξολοθρεύτηκαν μαζικά από τους λευκούς πιονέρους της Άγριας Δύσης. Το ίδιο το σύμβολο των ΗΠΑ, ο περίφημος αμερικανικός αετός, κινδυνεύει να μείνει ένα σύμβολο χωρίς υλική υπόσταση. Σημειωτέον πως τα αρπακτικά, που βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας, κινδυνεύουν ακόμη περισσότερο από την παραμικρή μεταβολή στην ισορροπία ενός οικοσυστήματος.
Οι αγέλες των αρκτικών λύκων, στην παγωμένη τάϊγκα και τούνδρα του Καναδά, λιγοστεύουν δραματικά, ενώ οι λευκές αρκούδες, το μεγαλύτερο ζώο του βορείου ημισφαιρίου, απειλούνται άμεσα από το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική λόγω της πλανητικής υπερθέρμανσης. Οι αλιγάτορες γίνονται όλο και πιο σπάνιοι στους βαλτότοπους της Φλόριντα, κι ένα υδρόβιο θηλαστικό, η αλικόρη, τείνει να εξαφανιστεί από την Καραϊβική, όπως εξαφανίστηκε από τα νησιά Κάιμαν, ο κάιμαν, ένα είδος αλιγάτορα της θάλασσας.
Θλιβεροί τροπικοί
Η Αμαζονία, το πιο μεγάλο και πλούσιο σε βιοποικιλότητα οικοσύστημα του πλανήτη γεμάτο με τροπικά δάση κι απίστευτη ποικιλομορφία ζωής, συρρικνώνεται με ρυθμό περίπου 10.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων το χρόνο, δηλαδή σε έκταση μεγαλύτερη από την Κύπρο. Παρά τις προειδοποιήσεις επιστημόνων και περιβαλλοντικών οργανώσεων, ο νέος πρόεδρος της Βραζιλίας, ο ακροδεξιός Μπολσονάρο, φιλοδοξεί να επιταχύνει τους ρυθμού εξολόθρευσης των δασών της Αμαζονίας, η οποία θεωρείται ο “πνεύμονας του πλανήτη”. Οι πιο σπάνιοι κάτοικοι της Αμαζονίας είναι πλέον το “δελφίνι του Αμαζονίου”, ο αραχνοπίθηκος, οι καλλίτριχοι πίθηκοι και ο παπαγάλος Μακάο.
Άγρια ζωή υπό διωγμό σε νησιά και ωκεανούς
Τα νησιά, που είναι κάπως απομονωμένα, είναι και η πατρίδα σπάνιων, ενδημικών ζώων. Η χελώνα γίγας των Γκαλαπάγκος συναντάται μόνο σε αυτά τα νησιά του Ειρηνικού και πουθενά αλλού. Ο φονικός δράκος του Κομόντο, ένα είδος γιγαντιαίας σαύρας, ζει μόνο στο αρχιπέλαγος Κομόντο, καθώς έχει εκλείψει από αλλού. Σ' αυτόν τον κατάλογο της ντροπής έχουν βρει, δυστυχώς, θέση και οι λεμούριοι της Μαδαγασκάρης, τα καγκουρό Ουαλάμπι της Αυστραλίας, ο “δαίμονας της Τασμανίας”, και το πρωτόγονο ερπετό τουατόρα της Νέας Ζηλανδίας.
Ούτε φυσικά οι απέραντοι ωκεανοί έχουν μείνει ανεπηρέαστοι από την ανθρώπινη μανία. Πολλά είδη φαλαινών έφθασαν στο χείλος της εξαφάνισης από την φαλαινοθηρία. Ακόμη και τα δελφίνια, το πιο έξυπνο θηλαστικό μετά τον άνθρωπο, κυνηγιούνται βάναυσα και παράνομα, επειδή “σχίζουν τα δίχτυα των ψαροκάικων”. Ο μεγαλύτερος εχθρός της βιοποικιλότητας των ωκεανών είναι μετά την υπεραλίευση, η κλιματική αλλαγή και υπερθέρμανση, που καταστρέφει ευαίσθητα οικοσυστήματα, όπως είναι ο τεράστιος κοραλιογενής ύφαλος στα ανοιχτά της Αυστραλίας.
Το μόνο ίσως μέρος της επιφάνειας του πλανήτη μας, όπου η άγρια ζωή ακόμη θυμίζει κάπως τις παρθένες εκτάσεις των περασμένων γεωλογικών εποχών είναι τα εθνικά πάρκα του Σερεγκέτι και Αμποσέλι στην Αφρική, όπου η άγρια ζωή μυρμηγκιάζει, προστατευόμενη φυσικά. Αλλά ακόμη κι εκεί απειλείται από τη λαθροθηρία και την κλιματική αλλαγή, ενώ υπάρχουν είδη που κοντεύουν να εξαφανιστούν, όπως ο μαύρος ρινόκερος και η μαύρη ζέβρα. Η μαύρη ήπειρος, καθώς έχει εισέλθει πλέον για τα καλά σε μια τροχιά πληθυσμιακής έκρηξης, θα πιέζει όλο και περισσότερο τη φύση, αναζητώντας φυσικούς πόρους, περιορίζοντας έτσι τα δάση και την άγρια ζωή.
Μπορούμε να μετατραπούμε από καταστροφείς σε “πλανητικούς κηπουρούς”;
Φυσικά τα απειλούμενα είδη δεν είναι μόνο αυτά τα λίγα, αλλά εμβληματικά ίσως, που περιγράψαμε προηγουμένως. Υπάρχουν εκατοντάδες είδη πτηνών, που βρίσκονται στον προθάλαμο ενός “πλανητικού Άουσβιτς”, φτιαγμένο από τους ανθρώπους για όλα τα υπόλοιπα είδη. Επιστήμονες εκτιμούν πως το 70% των εντόμων, παρόλο που τα περισσότερα ούτε καν τα παρατηρούμε, θα αντιμετωπίσουν το φάσμα της εξαφάνισης ή θα μειωθούν δραστικά ως τα τέλη του 21ου αιώνα, θύματα της μόλυνσης του πλανήτη, των χημικών και της κλιματικής απορρύθμισης. Υπάρχουν και οι θαλάσσιοι οργανισμοί που απειλούνται επίσης. Και φυσικά υπάρχουν και τα εκατομμύρια είδη φυτών, το πραγματικό “κυρίαρχο είδος” του πλανήτη, που απειλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και την κλιματική αλλαγή.
Για τα περισσότερα από αυτά τα είδη, δυστυχώς είναι πλέον αργά, καθώς η κατάσταση τους δεν είναι εύκολα αντιστρέψιμη. Για κάποια άλλα, όπως τον αραβικό Oryx, μια από τις πιο όμορφες αντιλόπες του κόσμου, η συνειδητοποίηση και οι συντονισμένες προσπάθειες για διάσωση και προστασία, που ξεκίνησαν από το 1962, έδωσαν σε αυτό το πλάσμα μια δεύτερη ευκαιρία. Όχι όμως για εκατομμύρια άλλα είδη ζώων και φυτών που βρίσκονται στο χείλος της εξαφάνισης και δεν υπάρχει καμιά σοβαρή προσπάθεια για τη διάσωσή τους.
Οι άνθρωποι, συμπεριφερόμενοι αλλαζονικά και άπληστα, έχουν καταστήσει τον πλανήτη Γη ένα επικίνδυνο μέρος για τις περισσότερες μορφές ζωής, που έχουν πλέον ένα αβέβαιο μέλλον. Προτού να είναι πολύ αργά ο άνθρωπος θα έπρεπε να αλλάξει και να αποκτήσει τη συμπεριφορά ενός “πλανητικού κηπουρού”, ακολουθώντας τις συμβουλές που έδωσε ένας σοφός στον βασιλιά της Κευλάνης (Σρι Λάνκα) Ντεναμπίγια Τίσα πριν από 23 αιώνες: “Τα πουλιά του ουρανού και τα θηρία έχουν το ίδιο δικαίωμα με εσένα να ζουν και να μετακινούνται σε κάθε μέρος της γης. Η γη ανήκει στους ανθρώπους και σε όλα τα ζωντανά πλάσματά της. Εσύ δεν είσαι παρά ο φύλακάς τους”.
* Ο Γιώργος Στάμκος είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος.
Πηγή: tvxs.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου