Σπύρος Μανουσέλης
Γιατί χρειάστηκαν πάνω από δύο χιλιετίες μεγάλων γνωσιακών ανατροπών μέχρι να καταφέρει η επιστημονική σκέψη να απαλλαγεί από τη γοητεία των πνευματοκρατικών και υπερφυσικών ερμηνειών της ονειρικής ζωής των ανθρώπων;
Αναζητώντας κάποιες έγκυρες απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, εξετάσαμε στο προηγούμενο άρθρο μας («Εξερευνώντας την Ονειροχώρα»,) πώς περιγράφει η σύγχρονη επιστήμη των ονείρων, με τη βοήθεια της ηλεκτροεγκεφαλογραφίας και της ηλεκτρομυογραφίας, τα όσα συμβαίνουν στον εγκέφαλο και στο σώμα μας όταν ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε.
Για να προχωρήσουμε όμως ακόμη βαθύτερα στην Ονειροχώρα, πρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο το πώς αλλά και το γιατί ο εγκέφαλός μας, ενώ κοιμάται, μπορεί να δημιουργεί τα όνειρα, την πιο αδιαφανή για εμάς τους ίδιους και δυσεξήγητη επιστημονικά κατάσταση της νοητικής μας ζωής.
Πώς επηρεάζουν, άραγε, οι πρόσφατες ανακαλύψεις της νευροεπιστήμης των ονείρων τις καθιερωμένες φροϊδικές ερμηνείες και ψυχαναλυτικές πρακτικές;
Το βέβαιο πάντως είναι ότι ο Μορφέας, ο αρχαϊκός ονειροδότης, θα ένιωθε εξίσου άβολα τόσο στο «στενό» ντιβάνι του ψυχαναλυτή όσο και στον ασφυκτικό μαγνητικό τομογράφο του νευροεπιστήμονα.
Eνώ σε αρχαιότερες ιστορικές εποχές οι άνθρωποι «εξηγούσαν» τα όνειρα ως θεόπεμπτους αγγελιαφόρους μηνυμάτων για τη ζωή τους, στην πολύ πιο πεζή βιομηχανική και ατομικιστική εποχή μας μάθαμε να ερμηνεύουμε τα όνειρα με πιο επιστημονικοφανή εργαλεία, όπως αυτά της ψυχανάλυσης.
Σύμφωνα με την ψυχανάλυση, την κυρίαρχη νεωτερική μυθολογία, τα όνειρα που βλέπουμε δεν είναι παρά η έκφραση ασυνείδητων φόβων, ανεκπλήρωτων επιθυμιών ή τραυματικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας που έχουμε «απωθήσει».
«Σήμερα είναι πλέον ελάχιστοι οι μορφωμένοι άνθρωποι που αμφισβητούν το γεγονός ότι το όνειρο είναι μια ιδιωτική ψυχική λειτουργία του ονειρευόμενου», έγραφε το 1901 ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Ζίγκμουντ Φρόιντ, σε ένα εντυπωσιακά πυκνό κείμενό του με τίτλο «Το όνειρο», που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νήσος.
Σε αυτό το κείμενο, που αποτελεί μια διαυγή και άκρως διαφωτιστική σύνοψη των ανατρεπτικών ιδεών που είχε παρουσιάσει στο περίφημο βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων», ο Φρόιντ διακρίνει σαφώς το «έκδηλο» από το «λανθάνον» περιεχόμενο κάθε ονείρου.
Για παράδειγμα, ενώ φαινομενικά ονειρεύεστε ένα τρένο που μπαίνει μέσα στο τούνελ (έκδηλο περιεχόμενο), στην πραγματικότητα αυτό μπορεί να συμβολίζει την ανομολόγητη επιθυμία σας για ερωτική συνουσία (λανθάνον περιεχόμενο).
Στόχος της ψυχαναλυτικής των ονείρων είναι να καταστήσει ορατό στον αναλυόμενο το υπόρρητο ή λανθάνον περιεχόμενο των ονείρων του.
Ολοι υποψιαζόμαστε ότι τα όνειρα δεν είναι απλώς αλλοπρόσαλλες εικόνες που παράγονται τυχαία από τον εγκέφαλό μας επειδή αυτός κατά τη διάρκεια του ύπνου υπολειτουργεί.
Και ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να διατυπώσει μια αυστηρά επιστημονική, δηλαδή μη μυθολογική, εξήγηση της ψυχικής σημασίας των ονείρων μας.
Υποστήριξε μάλιστα ότι πρόκειται πάντα για ένα αδιαφανές -δηλαδή ασυνείδητο- πλέγμα από απωθημένα παιδικά τραύματα, ανομολόγητες σεξουαλικές ενορμήσεις και ένστικτα τα οποία συνδιαμορφώνουν και χρωματίζουν τους ακάλεστους επισκέπτες που κάθε νύχτα διαταράσσουν τον ύπνο μας.
Πράγματι, ο Φρόιντ θεωρεί ότι το όνειρο λειτουργεί σαν φύλακας του ύπνου, προκύπτει από την προσπάθεια να παρεμποδιστεί και να λογοκριθεί η εισβολή των βαθύτερων επιθυμιών ή ψυχικών τραυμάτων στη συνείδησή μας.
Οι αλλόκοτες και φαινομενικά παράλογες εικόνες που βλέπουμε στα όνειρά μας αναδύονται, κατά τη διάρκεια της νύχτας, όταν το συνειδητό Εγώ χαλαρώνει τη λογοκρισία του πάνω στο ασυνείδητο Αυτό.
Ο αλλόκοτος και μη ρεαλιστικός χαρακτήρας των ονείρων προκύπτει από την προσπάθεια του συνειδητού νου να επικαλύψει συμβολικά και να αποκρύψει κάποιες επιθυμίες μας, οι οποίες οφείλουν να παραμείνουν καταπιεσμένες και απωθημένες στο ασυνείδητο.
Τα όνειρα λοιπόν, για τον πατέρα της ψυχανάλυσης, δεν είναι το αποτέλεσμα της λειτουργίας του εγκεφάλου αλλά μία θεμελιώδης ψυχική λειτουργία, η «βασιλική οδός» πρόσβασης στο ασυνείδητο.
Και επειδή αποτελούν την υποσυνείδητη και συμβολική έκφραση των ανικανοποίητων επιθυμιών, των αποτυχιών ή των τραυμάτων μας, θεωρούνται επώδυνες ψυχικές καταστάσεις που αναμφίβολα μας βλάπτουν όσο παραμένουν στο σκοτάδι.
Οσο για τη θεραπεία, αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ελεύθερης έκφρασης των συνειρμών του αναλυόμενου, λεκτικών συνειρμών που επιλέγονται και δρομολογούνται επιμελώς από τον ψυχαναλυτή μέχρι να έρθουν στο φως αυτά τα τραύματα.
Μετατρέποντας έτσι τον ονειρευόμενο σε... «ασθενή» και μάλιστα με τη θέλησή του!
Επί πολλές δεκαετίες η ψυχαναλυτική προσέγγιση των ονείρων ήταν η κυρίαρχη άποψη στην ψυχολογία και την ψυχιατρική.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όμως, όλο και περισσότεροι νέοι ερευνητές της Ονειροχώρας διαπίστωσαν ότι η προσφυγή στο ιδιωτικό ή το συλλογικό ασυνείδητο -των Φρόιντ και Γιουνγκ, αντίστοιχα- αποτελεί μόνο μια πρώτη, ελλιπέστατη προσπάθεια για την ορθολογική κατανόησης της «βιολογίας» των ονείρων και της επιρροής που αυτά ασκούν στην καθημερινή μας ζωή.
Το 1977 δύο Αμερικανοί επιστήμονες, βασιζόμενοι στις πολυετείς νευροφυσιολογικές έρευνές τους, πρότειναν μια πολύ πιο απλοϊκή και μηχανιστική εξήγηση από αυτήν της ψυχαναλυτικής ερμηνευτικής των ονείρων.
Σε αντίθεση με όσα υποστήριζε ο Φρόιντ, οι πρωτοποριακές έρευνες των Αλαν Χόμπσον (Allan Hobson) και Ρόμπερτ Μακάρλεϊ (Robert McCarley) οδήγησαν στο πολύ ενοχλητικό για εκείνη την εποχή συμπέρασμα ότι τα όνειρα αποτελούν την προσπάθεια των ανώτερων τμημάτων του εγκεφάλου (κυρίως του νεοφλοιού) να βάλουν σε τάξη τα ετερόκλητα και άναρχα ερεθίσματα που τους στέλνουν, κατά τη διάρκεια του ύπνου, κάποια περιφερειακά νευρωνικά κυκλώματα που εντοπίστηκαν στην περιοχή της εγκεφαλικής γέφυρας και του εγκεφαλικού στελέχους.
Για να το επιτύχει αυτό, ο κοιμισμένος εγκέφαλος καταφεύγει στα αποθέματα μνήμης και συναισθήματος που έχει πρόχειρα εκείνη τη στιγμή.
Αν και απλοϊκή, αυτή η αυστηρά υλιστική προσέγγιση άνοιξε τον δρόμο σε μια σειρά από νέες, πολύ εντυπωσιακές έρευνες για το πώς ο εγκέφαλος δημιουργεί τα όνειρα.
Η έρευνα των νευροβιολογικών, βιοχημικών και γενετικών προϋποθέσεων του ύπνου έχει οδηγήσει τις δύο τελευταίες δεκαετίες στη ριζική αναθεώρηση πολλών διαισθητικών -αλλά εσφαλμένων- αντιλήψεων σχετικά με τη φυσιολογική λειτουργία του.
Μάλιστα πιο πρόσφατα οι ειδικοί, με τη βοήθεια της μαγνητικής λειτουργικής τομογραφίας, έκαναν μια πραγματικά εκπληκτική ανακάλυψη: διαπίστωσαν ότι βλέπουμε όνειρα όχι μόνο στη φάση REM αλλά και στη φάση μη REM του ύπνου!
Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι δεν βλέπουμε ποτέ όνειρα κατά τη διάρκεια του βαθέος ύπνου, δηλαδή στη φάση των βραδέων εγκεφαλικών κυμάτων (μη REM).
Οπως διαπίστωσαν, αυτό δεν ισχύει. Θυμόμαστε όμως μόνο τα όνειρα που βλέπουμε κατά τη φάση REM επειδή η φάση αυτή είναι παρόμοια με την κατάσταση εγρήγορσης, όταν δηλαδή ο εγκέφαλός μας είναι ξύπνιος.
Επομένως, έχουμε την τάση να θυμόμαστε τα όνειρα που βλέπουμε στη φάση REM επειδή μόνο σε αυτή τη φάση είναι εφικτή η μνημονική εδραίωση των ονείρων μας.
Ενα επιπλέον πολύ ενδιαφέρον στοιχείο υπέρ της στενότατης εξάρτησης που υπάρχει ανάμεσα στα πρότυπα ενεργοποίησης συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου και στα χαρακτηριστικά του ονείρου που βλέπει και μπορεί να θυμηθεί.
Πράγματι, από πολλές άλλες νευροβιολογικές μελέτες επιβεβαιώνεται ότι τα όνειρα, και ειδικότερα η φάση REM, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ταξινόμηση και την απομνημόνευση των όσων έχουν συμβεί στη διάρκεια της ημέρας.
Οι έρευνες αυτές δεν απέδειξαν βέβαια ότι μαθαίνουμε και απομνημονεύουμε νέα πράγματα αποκλειστικά κατά τη διάρκεια του ύπνου, αλλά ότι τα όνειρα διευκολύνουν και βοηθούν αποφασιστικά στο δύσκολο έργο της καθημερινής οργάνωσης, της καταγραφής και της μνημονικής παγίωσης των νέων πληροφοριών που αποθηκεύσαμε «πρόχειρα» στο μυαλό μας την προηγούμενη ημέρα.
Επειτα από έναν αιώνα σκληρών και γνωσιακά στείρων ψυχαναλυτικών αντιπαραθέσεων για την «ερμηνεία» των ονείρων, αυτή η νέα αποκλειστικά νευροεγκεφαλική και γνωσιακή προσέγγιση στη μελέτη των ονείρων αποτελεί μια πολύ ελπιδοφόρα προοπτική. Καταφεύγοντας στην ηλεκτροεγκεφαλογραφία και κατόπιν στη μαγνητική τομογραφία, η νέα επιστήμη των ονείρων αποκάλυψε τις βασικές εγκεφαλικές δομές που εμπλέκονται στην παραγωγή των ονείρων μας.
Επιπλέον, διαπίστωσαν την παρουσία ονειρικής ζωής όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και σε όλα τα άλλα θηλαστικά και τα πτηνά.
Μήπως και αυτά τα έμβια όντα διαθέτουν μια ασυνείδητη ψυχική ζωή που θα έπρεπε να διερευνηθεί από μια νέα... ζωική ψυχανάλυση;
Αλλά για το πόσο επαρκής είναι και ποιες πρακτικές συνέπειες έχει η προσέγγιση των νευροεπιστημών στην κατανόηση της ονειρικής μας ζωής ή για το αν θα πρέπει πλέον να απορρίψουμε οριστικά της φροϊδικές απόψεις, θα πούμε πολύ περισσότερα στο επόμενο άρθρο μας.
Ο Μορφέας ήταν γιος δύο αρχέγονων θεϊκών δυνάμεων, του θεού Υπνου και της αινιγματικής θεάς Νυκτός ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, του Υπνου και της μικρής Χάριτος Πασιθέας.
Η αποστολή του ήταν να παίρνει διάφορες μορφές, με τις οποίες εμφανιζόταν στα όνειρα των ανθρώπων για να τους μεταφέρει σημαντικές πληροφορίες ή προειδοποιήσεις για τη ζωή τους.
Ο Μορφέας, λοιπόν, δεν ήταν η θεότητα του ύπνου αλλά του ονείρου και στο έργο του αυτό της διαμόρφωσης των ανθρώπινων ονείρων είχε τη βοήθεια των τριών μικρότερων αδελφών του, που ονομάζονταν «Ονειροι»:
⬙ του «Φοβήτορα», δηλαδή του φόβου που κάνει τα όνειρά μας τρομακτικά,
⬙ του «Φάντασου», που δημιουργεί όλα τα ευφάνταστα πράγματα που βλέπουμε όταν κοιμόμαστε, και
⬙ του «Ικελου», που διαμορφώνει τις αληθοφανείς πτυχές των ονείρων και τα κάνει να φαίνονται ρεαλιστικά.
Προσωποποιώντας και ερμηνεύοντας συμβολικά τις βασικές διεργασίες του ύπνου και των ονείρων μας με αυτό το σκοτεινό γένος δαιμόνων, η αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη καταφέρνει να μας υπενθυμίζει όχι απλώς την ερεβώδη προέλευση, αλλά και την εγγενή αδιαφάνεια αυτών των νοητικών φαινομένων.
Αντίθετα με τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό που επικεντρώνεται στην εγρήγορση, όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας απέδιδαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον ύπνο και στα όνειρα.
Διέθεταν μάλιστα ιερές τελετουργίες «εγκοιμήσεως», που διευκόλυναν την έξοδο της ψυχής από το σώμα για να συναντηθεί πνευματικά με τους θεϊκούς φορείς των ονείρων.
Αυτή η μυθολογική ή πνευματική εκδοχή των ονείρων επιβιώνει μέχρι σήμερα σε πολλούς «πρωτόγονους» λαούς.
Οπως αναφέρει ένας από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της σύγχρονης επιστήμης των ονείρων, ο Michel Jouvet, στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Ο ύπνος και το όνειρο» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Κάτοπτρο):
«Οι φελάχοι στο Δέλτα του Νείλου τυλίγουν το κεφάλι τους μ’ ένα τουρμπάνι για να μη φύγει η ψυχή τους όταν κοιμούνται. Στις φυλές Μασάι της Κένυας απαγορεύεται να ξυπνήσουν απότομα όποιον κοιμάται, επειδή φοβούνται ότι το πνεύμα που περιπλανάται δεν θα μπορέσει να ξαναμπεί στο σώμα».
Παρά τις εντυπωσιακές προσεγγίσεις των ονείρων -φροϊδικές και νευροβιολογικές- είναι βέβαιο ότι ο Μορφέας εξακολουθεί να δραπετεύει και να μην υποτάσσεται στην ανθρώπινη κατανόηση.
Ισως επειδή νιώθει εξίσου άβολα τόσο στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι όσο και στον μαγνητικό τομογράφο των νευροεπιστημών.
ΕΦ-ΣΥΝ
Γιατί χρειάστηκαν πάνω από δύο χιλιετίες μεγάλων γνωσιακών ανατροπών μέχρι να καταφέρει η επιστημονική σκέψη να απαλλαγεί από τη γοητεία των πνευματοκρατικών και υπερφυσικών ερμηνειών της ονειρικής ζωής των ανθρώπων;
Αναζητώντας κάποιες έγκυρες απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα, εξετάσαμε στο προηγούμενο άρθρο μας («Εξερευνώντας την Ονειροχώρα»,) πώς περιγράφει η σύγχρονη επιστήμη των ονείρων, με τη βοήθεια της ηλεκτροεγκεφαλογραφίας και της ηλεκτρομυογραφίας, τα όσα συμβαίνουν στον εγκέφαλο και στο σώμα μας όταν ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε.
Για να προχωρήσουμε όμως ακόμη βαθύτερα στην Ονειροχώρα, πρέπει να κατανοήσουμε όχι μόνο το πώς αλλά και το γιατί ο εγκέφαλός μας, ενώ κοιμάται, μπορεί να δημιουργεί τα όνειρα, την πιο αδιαφανή για εμάς τους ίδιους και δυσεξήγητη επιστημονικά κατάσταση της νοητικής μας ζωής.
Πώς επηρεάζουν, άραγε, οι πρόσφατες ανακαλύψεις της νευροεπιστήμης των ονείρων τις καθιερωμένες φροϊδικές ερμηνείες και ψυχαναλυτικές πρακτικές;
Το βέβαιο πάντως είναι ότι ο Μορφέας, ο αρχαϊκός ονειροδότης, θα ένιωθε εξίσου άβολα τόσο στο «στενό» ντιβάνι του ψυχαναλυτή όσο και στον ασφυκτικό μαγνητικό τομογράφο του νευροεπιστήμονα.
Οι μεταμορφώσεις του Μορφέα: από το ντιβάνι στον τομογράφο
Eνώ σε αρχαιότερες ιστορικές εποχές οι άνθρωποι «εξηγούσαν» τα όνειρα ως θεόπεμπτους αγγελιαφόρους μηνυμάτων για τη ζωή τους, στην πολύ πιο πεζή βιομηχανική και ατομικιστική εποχή μας μάθαμε να ερμηνεύουμε τα όνειρα με πιο επιστημονικοφανή εργαλεία, όπως αυτά της ψυχανάλυσης.
Σύμφωνα με την ψυχανάλυση, την κυρίαρχη νεωτερική μυθολογία, τα όνειρα που βλέπουμε δεν είναι παρά η έκφραση ασυνείδητων φόβων, ανεκπλήρωτων επιθυμιών ή τραυματικών εμπειριών της παιδικής μας ηλικίας που έχουμε «απωθήσει».
«Σήμερα είναι πλέον ελάχιστοι οι μορφωμένοι άνθρωποι που αμφισβητούν το γεγονός ότι το όνειρο είναι μια ιδιωτική ψυχική λειτουργία του ονειρευόμενου», έγραφε το 1901 ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Ζίγκμουντ Φρόιντ, σε ένα εντυπωσιακά πυκνό κείμενό του με τίτλο «Το όνειρο», που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νήσος.
Σε αυτό το κείμενο, που αποτελεί μια διαυγή και άκρως διαφωτιστική σύνοψη των ανατρεπτικών ιδεών που είχε παρουσιάσει στο περίφημο βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων», ο Φρόιντ διακρίνει σαφώς το «έκδηλο» από το «λανθάνον» περιεχόμενο κάθε ονείρου.
Για παράδειγμα, ενώ φαινομενικά ονειρεύεστε ένα τρένο που μπαίνει μέσα στο τούνελ (έκδηλο περιεχόμενο), στην πραγματικότητα αυτό μπορεί να συμβολίζει την ανομολόγητη επιθυμία σας για ερωτική συνουσία (λανθάνον περιεχόμενο).
Στόχος της ψυχαναλυτικής των ονείρων είναι να καταστήσει ορατό στον αναλυόμενο το υπόρρητο ή λανθάνον περιεχόμενο των ονείρων του.
Τα όνειρα της ψυχανάλυσης
Ολοι υποψιαζόμαστε ότι τα όνειρα δεν είναι απλώς αλλοπρόσαλλες εικόνες που παράγονται τυχαία από τον εγκέφαλό μας επειδή αυτός κατά τη διάρκεια του ύπνου υπολειτουργεί.
Και ο Φρόιντ ήταν ο πρώτος που επιχείρησε να διατυπώσει μια αυστηρά επιστημονική, δηλαδή μη μυθολογική, εξήγηση της ψυχικής σημασίας των ονείρων μας.
Υποστήριξε μάλιστα ότι πρόκειται πάντα για ένα αδιαφανές -δηλαδή ασυνείδητο- πλέγμα από απωθημένα παιδικά τραύματα, ανομολόγητες σεξουαλικές ενορμήσεις και ένστικτα τα οποία συνδιαμορφώνουν και χρωματίζουν τους ακάλεστους επισκέπτες που κάθε νύχτα διαταράσσουν τον ύπνο μας.
Πράγματι, ο Φρόιντ θεωρεί ότι το όνειρο λειτουργεί σαν φύλακας του ύπνου, προκύπτει από την προσπάθεια να παρεμποδιστεί και να λογοκριθεί η εισβολή των βαθύτερων επιθυμιών ή ψυχικών τραυμάτων στη συνείδησή μας.
Οι αλλόκοτες και φαινομενικά παράλογες εικόνες που βλέπουμε στα όνειρά μας αναδύονται, κατά τη διάρκεια της νύχτας, όταν το συνειδητό Εγώ χαλαρώνει τη λογοκρισία του πάνω στο ασυνείδητο Αυτό.
Ο αλλόκοτος και μη ρεαλιστικός χαρακτήρας των ονείρων προκύπτει από την προσπάθεια του συνειδητού νου να επικαλύψει συμβολικά και να αποκρύψει κάποιες επιθυμίες μας, οι οποίες οφείλουν να παραμείνουν καταπιεσμένες και απωθημένες στο ασυνείδητο.
Τα όνειρα λοιπόν, για τον πατέρα της ψυχανάλυσης, δεν είναι το αποτέλεσμα της λειτουργίας του εγκεφάλου αλλά μία θεμελιώδης ψυχική λειτουργία, η «βασιλική οδός» πρόσβασης στο ασυνείδητο.
Και επειδή αποτελούν την υποσυνείδητη και συμβολική έκφραση των ανικανοποίητων επιθυμιών, των αποτυχιών ή των τραυμάτων μας, θεωρούνται επώδυνες ψυχικές καταστάσεις που αναμφίβολα μας βλάπτουν όσο παραμένουν στο σκοτάδι.
Οσο για τη θεραπεία, αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ελεύθερης έκφρασης των συνειρμών του αναλυόμενου, λεκτικών συνειρμών που επιλέγονται και δρομολογούνται επιμελώς από τον ψυχαναλυτή μέχρι να έρθουν στο φως αυτά τα τραύματα.
Μετατρέποντας έτσι τον ονειρευόμενο σε... «ασθενή» και μάλιστα με τη θέλησή του!
Νευροεπιστημονικά όνειρα
Επί πολλές δεκαετίες η ψυχαναλυτική προσέγγιση των ονείρων ήταν η κυρίαρχη άποψη στην ψυχολογία και την ψυχιατρική.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 όμως, όλο και περισσότεροι νέοι ερευνητές της Ονειροχώρας διαπίστωσαν ότι η προσφυγή στο ιδιωτικό ή το συλλογικό ασυνείδητο -των Φρόιντ και Γιουνγκ, αντίστοιχα- αποτελεί μόνο μια πρώτη, ελλιπέστατη προσπάθεια για την ορθολογική κατανόησης της «βιολογίας» των ονείρων και της επιρροής που αυτά ασκούν στην καθημερινή μας ζωή.
Το 1977 δύο Αμερικανοί επιστήμονες, βασιζόμενοι στις πολυετείς νευροφυσιολογικές έρευνές τους, πρότειναν μια πολύ πιο απλοϊκή και μηχανιστική εξήγηση από αυτήν της ψυχαναλυτικής ερμηνευτικής των ονείρων.
Σε αντίθεση με όσα υποστήριζε ο Φρόιντ, οι πρωτοποριακές έρευνες των Αλαν Χόμπσον (Allan Hobson) και Ρόμπερτ Μακάρλεϊ (Robert McCarley) οδήγησαν στο πολύ ενοχλητικό για εκείνη την εποχή συμπέρασμα ότι τα όνειρα αποτελούν την προσπάθεια των ανώτερων τμημάτων του εγκεφάλου (κυρίως του νεοφλοιού) να βάλουν σε τάξη τα ετερόκλητα και άναρχα ερεθίσματα που τους στέλνουν, κατά τη διάρκεια του ύπνου, κάποια περιφερειακά νευρωνικά κυκλώματα που εντοπίστηκαν στην περιοχή της εγκεφαλικής γέφυρας και του εγκεφαλικού στελέχους.
Για να το επιτύχει αυτό, ο κοιμισμένος εγκέφαλος καταφεύγει στα αποθέματα μνήμης και συναισθήματος που έχει πρόχειρα εκείνη τη στιγμή.
Αν και απλοϊκή, αυτή η αυστηρά υλιστική προσέγγιση άνοιξε τον δρόμο σε μια σειρά από νέες, πολύ εντυπωσιακές έρευνες για το πώς ο εγκέφαλος δημιουργεί τα όνειρα.
Η έρευνα των νευροβιολογικών, βιοχημικών και γενετικών προϋποθέσεων του ύπνου έχει οδηγήσει τις δύο τελευταίες δεκαετίες στη ριζική αναθεώρηση πολλών διαισθητικών -αλλά εσφαλμένων- αντιλήψεων σχετικά με τη φυσιολογική λειτουργία του.
Μάλιστα πιο πρόσφατα οι ειδικοί, με τη βοήθεια της μαγνητικής λειτουργικής τομογραφίας, έκαναν μια πραγματικά εκπληκτική ανακάλυψη: διαπίστωσαν ότι βλέπουμε όνειρα όχι μόνο στη φάση REM αλλά και στη φάση μη REM του ύπνου!
Μέχρι πρόσφατα πιστεύαμε ότι δεν βλέπουμε ποτέ όνειρα κατά τη διάρκεια του βαθέος ύπνου, δηλαδή στη φάση των βραδέων εγκεφαλικών κυμάτων (μη REM).
Οπως διαπίστωσαν, αυτό δεν ισχύει. Θυμόμαστε όμως μόνο τα όνειρα που βλέπουμε κατά τη φάση REM επειδή η φάση αυτή είναι παρόμοια με την κατάσταση εγρήγορσης, όταν δηλαδή ο εγκέφαλός μας είναι ξύπνιος.
Επομένως, έχουμε την τάση να θυμόμαστε τα όνειρα που βλέπουμε στη φάση REM επειδή μόνο σε αυτή τη φάση είναι εφικτή η μνημονική εδραίωση των ονείρων μας.
Ενα επιπλέον πολύ ενδιαφέρον στοιχείο υπέρ της στενότατης εξάρτησης που υπάρχει ανάμεσα στα πρότυπα ενεργοποίησης συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου και στα χαρακτηριστικά του ονείρου που βλέπει και μπορεί να θυμηθεί.
Πράγματι, από πολλές άλλες νευροβιολογικές μελέτες επιβεβαιώνεται ότι τα όνειρα, και ειδικότερα η φάση REM, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ταξινόμηση και την απομνημόνευση των όσων έχουν συμβεί στη διάρκεια της ημέρας.
Οι έρευνες αυτές δεν απέδειξαν βέβαια ότι μαθαίνουμε και απομνημονεύουμε νέα πράγματα αποκλειστικά κατά τη διάρκεια του ύπνου, αλλά ότι τα όνειρα διευκολύνουν και βοηθούν αποφασιστικά στο δύσκολο έργο της καθημερινής οργάνωσης, της καταγραφής και της μνημονικής παγίωσης των νέων πληροφοριών που αποθηκεύσαμε «πρόχειρα» στο μυαλό μας την προηγούμενη ημέρα.
Επειτα από έναν αιώνα σκληρών και γνωσιακά στείρων ψυχαναλυτικών αντιπαραθέσεων για την «ερμηνεία» των ονείρων, αυτή η νέα αποκλειστικά νευροεγκεφαλική και γνωσιακή προσέγγιση στη μελέτη των ονείρων αποτελεί μια πολύ ελπιδοφόρα προοπτική. Καταφεύγοντας στην ηλεκτροεγκεφαλογραφία και κατόπιν στη μαγνητική τομογραφία, η νέα επιστήμη των ονείρων αποκάλυψε τις βασικές εγκεφαλικές δομές που εμπλέκονται στην παραγωγή των ονείρων μας.
Επιπλέον, διαπίστωσαν την παρουσία ονειρικής ζωής όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και σε όλα τα άλλα θηλαστικά και τα πτηνά.
Μήπως και αυτά τα έμβια όντα διαθέτουν μια ασυνείδητη ψυχική ζωή που θα έπρεπε να διερευνηθεί από μια νέα... ζωική ψυχανάλυση;
Αλλά για το πόσο επαρκής είναι και ποιες πρακτικές συνέπειες έχει η προσέγγιση των νευροεπιστημών στην κατανόηση της ονειρικής μας ζωής ή για το αν θα πρέπει πλέον να απορρίψουμε οριστικά της φροϊδικές απόψεις, θα πούμε πολύ περισσότερα στο επόμενο άρθρο μας.
Ο Μορφέας και τα αρχαιοελληνικά όνειρα
Ο Μορφέας ήταν γιος δύο αρχέγονων θεϊκών δυνάμεων, του θεού Υπνου και της αινιγματικής θεάς Νυκτός ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, του Υπνου και της μικρής Χάριτος Πασιθέας.
Η αποστολή του ήταν να παίρνει διάφορες μορφές, με τις οποίες εμφανιζόταν στα όνειρα των ανθρώπων για να τους μεταφέρει σημαντικές πληροφορίες ή προειδοποιήσεις για τη ζωή τους.
Ο Μορφέας, λοιπόν, δεν ήταν η θεότητα του ύπνου αλλά του ονείρου και στο έργο του αυτό της διαμόρφωσης των ανθρώπινων ονείρων είχε τη βοήθεια των τριών μικρότερων αδελφών του, που ονομάζονταν «Ονειροι»:
⬙ του «Φοβήτορα», δηλαδή του φόβου που κάνει τα όνειρά μας τρομακτικά,
⬙ του «Φάντασου», που δημιουργεί όλα τα ευφάνταστα πράγματα που βλέπουμε όταν κοιμόμαστε, και
⬙ του «Ικελου», που διαμορφώνει τις αληθοφανείς πτυχές των ονείρων και τα κάνει να φαίνονται ρεαλιστικά.
Προσωποποιώντας και ερμηνεύοντας συμβολικά τις βασικές διεργασίες του ύπνου και των ονείρων μας με αυτό το σκοτεινό γένος δαιμόνων, η αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη καταφέρνει να μας υπενθυμίζει όχι απλώς την ερεβώδη προέλευση, αλλά και την εγγενή αδιαφάνεια αυτών των νοητικών φαινομένων.
Αντίθετα με τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό που επικεντρώνεται στην εγρήγορση, όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί της αρχαιότητας απέδιδαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον ύπνο και στα όνειρα.
Διέθεταν μάλιστα ιερές τελετουργίες «εγκοιμήσεως», που διευκόλυναν την έξοδο της ψυχής από το σώμα για να συναντηθεί πνευματικά με τους θεϊκούς φορείς των ονείρων.
Αυτή η μυθολογική ή πνευματική εκδοχή των ονείρων επιβιώνει μέχρι σήμερα σε πολλούς «πρωτόγονους» λαούς.
Οπως αναφέρει ένας από τους μεγάλους πρωταγωνιστές της σύγχρονης επιστήμης των ονείρων, ο Michel Jouvet, στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Ο ύπνος και το όνειρο» (κυκλοφορεί από τις εκδ. Κάτοπτρο):
«Οι φελάχοι στο Δέλτα του Νείλου τυλίγουν το κεφάλι τους μ’ ένα τουρμπάνι για να μη φύγει η ψυχή τους όταν κοιμούνται. Στις φυλές Μασάι της Κένυας απαγορεύεται να ξυπνήσουν απότομα όποιον κοιμάται, επειδή φοβούνται ότι το πνεύμα που περιπλανάται δεν θα μπορέσει να ξαναμπεί στο σώμα».
Παρά τις εντυπωσιακές προσεγγίσεις των ονείρων -φροϊδικές και νευροβιολογικές- είναι βέβαιο ότι ο Μορφέας εξακολουθεί να δραπετεύει και να μην υποτάσσεται στην ανθρώπινη κατανόηση.
Ισως επειδή νιώθει εξίσου άβολα τόσο στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι όσο και στον μαγνητικό τομογράφο των νευροεπιστημών.
ΕΦ-ΣΥΝ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου