Παναγιώτα Ψυχογιού
Η φύση δεν μπορεί να σκεφτεί για μας. Στη φύση δεν έχει σημασία αν είσαι μια κατσαρίδα, μια γάτα ή ένας καλός άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, μορφωμένος ή μη, όπως ένα βουνό δεν το νοιάζει η μικρή γέφυρα πάνω από το ρυάκι. Τα δέντρα θα πεθάνουν, αλλά εκατοντάδες δενδρύλλια μέσα σε λίγους μήνες θα ξαναφυτρώσουν. Η φύση δεν είναι σε αντίθεση με εμάς per se, ακολουθεί ακριβώς νόμους που αναπόφευκτα θα αφήσουν τις περισσότερες από τις ελπίδες μας να συνθλίβονται - χωρίς όμως κακή πρόθεση. Είναι απλά ένας νόμος ότι θα υπάρχουν μεταξύ μας συγκρούσεις, ότι η αληθινή αγάπη είναι σχεδόν αδύνατη, ότι όλα αυτά που ζουν θα πρέπει να πεθάνουν, ότι το βουνό θα καταστραφεί από το σεισμό, ότι θα πεθάνουν άνθρωποι και ζώα στη χιονοθύελλα, ότι αρρώστιες θα έρθουν αναπόφευκτα.
Καθοδηγούμαστε από μια έμφυτη επιθυμία να εκπληρώσουμε τις επιθυμίες μας, όμως παρά τις κραυγές μας, η απογοήτευση ελλοχεύει. Η φύση μας στέλνει ένα συγκινητικό μήνυμα: τα γεγονότα της ζωής μας δεν είναι τόσο σημαντικά όσο πιστεύουμε. Στις ερήμους του κόσμου, στα δάση, στις πλευρές των παγετώνων, μπροστά από τους ωκεανούς, μπορούμε να σκεφτούμε για την απόλυτη ασημαντότητα όλων των ανθρώπινων επιτευγμάτων, σε σχέση με τις βιολογικές και γεωλογικές αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου.
Κατά τους στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Σύμφωνα με τον στωικισμό, καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, τού μεταφέρει τις ιδιότητές του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ' ουσίαν την ίδια του την φύση. Ο στωικός δεν αρνείται τον κόσμο των θνητών πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν, απλώς ζει ατάραχα μέσα του. Κατά τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής λογικής φύσης τους, η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης και της προσφοράς για την μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολι» της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους φυσικούς νόμους. Τον σοφό, έλεγε ο Επίκτητος, ούτε η φτώχεια ούτε η λύπη τον εμποδίζουν ούτε αυτά τα πράγματα που γκρεμοτσακίζουν τους άπειρους. Ο Φειδίας δεν ήξερε να κάνει αγάλματα μόνον από ελεφαντόδοντο. Έφτιαχνε και από μπρούντζο. Αν του πήγαινες μάρμαρο, ένα πιο ευτελές υλικό, θα έκανε πάλι το άγαλμα όσο μπορούσε πιο τέλειο. Με τον ίδιο τρόπο ο σοφός, αν μπορέσει, θα δείξει την αρετή του στα πλούτη όπως και στη φτώχεια. Τόσο στη χώρα του όσο και στην εξορία. Τόσο ως στρατηγός όσο και ως στρατιώτης. Τόσο ως υγιής και αρτιμελής όσο και ως άρρωστος και ανάπηρος. Οποιαδήποτε τύχη και αν του τύχει, θα δημιουργήσει από αυτήν κάτι αξιομνημόνευτο.
Το παραπάνω οδηγεί στη γνωστή ρήση του Επίκτητου (και κατ’ επέκταση των στωικών), η οποία αποτελεί και μία από τις βασικές αρχές της Φιλοσοφικής Ψυχολογίας και Ψυχοθεραπείας: "Δεν είναι τα πράγματα που με κάνουν να πονώ αλλά η άποψη που έχω εγώ για τα πράγματα…". Επίσης έλεγε ότι ...ο θάνατος δεν είναι κάτι κακό αφού είναι μία φυσική κατάσταση (“ουδέν κακόν κατά φύσιν”). Οι στωικοί φιλόσοφοι, εισηγούμενοι μια πανθεϊστική αντίληψη, ισχυρίστηκαν ότι ο θεός, ο λόγος διαπερνάει ολόκληρο τον κόσμο και γίνεται ένα με αυτόν, έτσι ώστε το σύμπαν διέπεται από την αρχή της συμπαθείας, σύμφωνα με την οποία τα εγκόσμια όντα επιδρούν το ένα πάνω στο άλλο. Ο κόσμος μοιάζει μ’ έναν τεράστιο έμβιο οργανισμό, του οποίου η λειτουργία του ενός οργάνου δεν είναι ανεξάρτητη από την λειτουργία κάποιου άλλου οργάνου του. Γι αυτό απαιτείται να μελετήσει ο άνθρωπος τη φύση, να μάθει τις δυνατότητες σύμφωνα προς τις οποίες έχει προκαθοριστεί από τον θεό ή τον κοσμικό λόγο να εξελιχθούν τα γεγονότα και τα πράγματα, και να εναρμονιστεί, έτσι, μαζί της. Γιατί, αν αποφασίσει να δράσει ενάντια στην φύση, είναι βέβαιο ότι η πράξη του δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα.
Το «ομολογουμένως τη φύσει ζην», έλεγαν οι στωικοί φιλόσοφοι, δηλαδή το να ζει κανείς σε αρμονία με την φύση. είναι πρωταρχικός όρος για να εξασφαλίσει κανείς την ευτυχία. Η ζωή και ο θάνατος, ο πλούτος και η φτώχια, η άνεση και ο πόνος, η υγεία και η αρρώστια, δεν είναι ούτε καλά ούτε αισχρά και, γι’ αυτό, δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν και να μας απασχολούν. Αυτά, τα αδιάφορα, όπως τα ονόμασαν οι στωικοί, αποκτούν θετική ή αρνητική αξία ανάλογα με το πώς θα τα χειριστεί κανείς. Ο καθένας μας, λοιπόν, οφείλει, αν θέλει να αποκτήσει την ευτυχία, να εναρμονιστεί με την φύση, να αντιμετωπίζει το καθετί, όσο μικρό κι αν είναι, όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα, αλλά σαν τμήμα του σύμπαντος. Η απάθεια, όπως έλεγαν οι στωικοί, είναι η αφετηρία, το πρώτο ουσιαστικό βήμα για να αποκτήσουμε την ευτυχία. (από το βιβλίο του Θ. Πελεγρίνη «ΟΙ ΠΕΝΤΕ ΕΠΟΧΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ»).
Ο Σπινόζα υποστήριξε ότι πρέπει να βλέπουμε τον κόσμο υπό το πρίσμα της αιωνιότητας χρησιμοποιώντας τη ως εργαλείο που θα αποσπάσει τους εαυτούς μας μακριά από τις χειρότερες διαστάσεις του εγωισμού μας. Θεωρούσε το Θεό και τη Φύση ως δύο ονόματα για την ίδια πραγματικότητα, δηλαδή μια ενιαία θεμελιώδη ουσία που είναι η βάση του σύμπαντος και της οποίας όλες οι μικρότερες "οντότητες" είναι στην πραγματικότητα τρόποι ή τροποποιήσεις, ότι όλα τα πράγματα είναι καθορισμένα από τη Φύση να υπάρχουν και να προκαλούν αποτελέσματα και ότι η πολύπλοκη αλυσίδα αιτίου και αποτελέσματος γίνεται εν μέρει μόνο αντιληπτή. Η εκ μέρους του ταύτιση του Θεού με τη φύση εξηγήθηκε περισσότερο στη μετά το θάνατό του Ηθική.
Η κύρια διαφωνία του Σπινόζα με τον Καρτεσιανό δυαλισμό πνεύματος-σώματος ήταν ότι αν πνεύμα και σώμα ήταν πράγματι ξεχωριστά, τότε δεν είναι σαφές πώς μπορούν με οποιοδήποτε τρόπο να συνεργάζονται. Το ότι οι άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν ελεύθερη θέληση, υποστηρίζει, είναι αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης μεν των επιθυμιών που επηρεάζουν το νου τους ενώ αδυνατούν να κατανοήσουν τις αιτίες, λόγω των οποίων θέλουν και ενεργούν όπως κάνουν. Η ανθρώπινη εμπειρία δεν είναι παρά μια σταγόνα σε έναν άπειρο ωκεανό, που συνιστά την ύπαρξη.
Το σύστημα του Σπινόζα προβλέπει ένα Θεό, που δεν κυβερνά το σύμπαν με Πρόνοια, στο οποίο ο Θεός μπορεί να κάνει αλλαγές, αλλά ο ίδιος ο Θεός είναι το αιτιοκρατικό σύστημα, του οποίου τα πάντα στη φύση αποτελούν μέρος. Ενώ θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτό εξακολουθεί να αντιστοιχεί σε Θεία Πρόνοια, καθώς ο Σπινόζα υποστηρίζει ότι "τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είχαν γίνει από το Θεό με οποιοδήποτε άλλο τρόπο ή σειρά από ότι συμβαίνει", απορρίπτει άμεσα έναν υπερβατικό Θεό, που αντιδρά ενεργά στα γεγονότα στο σύμπαν. Καθετί που συνέβη και θα συμβεί είναι μέρος μιας μακράς αλυσίδας αιτίου και αποτελέσματος που, σε ένα μεταφυσικό επίπεδο, οι άνθρωποι αδυνατούν να αλλάξουν. Καμία προσευχή ή ιεροτελεστία δεν θα επηρεάσει το Θεό. Μόνο η γνώση του θεού, ή της ύπαρξης μέσα στην οποία ζουν οι άνθρωποι, τους επιτρέπει να ανταποκρίνονται καλύτερα στον γύρω τους κόσμο.
Ο Σπινόζα επομένως ήταν ντετερμινιστής, που έκρινε ότι απολύτως οτιδήποτε συμβαίνει, συμβαίνει μέσω της διαδικασίας της αναγκαιότητας. Για αυτόν ακόμη και η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πλήρως καθορισμένη, με την ελευθερία να είναι η ικανότητά μας να γνωρίζουμε ότι είμαστε καθορισμένοι και να καταλαβαίνουμε γιατί ενεργούμε όπως ενεργούμε. Έτσι ελευθερία δεν είναι η δυνατότητα να πούμε "όχι" σε ότι μας συμβαίνει, αλλά η δυνατότητα να πούμε "ναι" και να κατανοήσουμε πλήρως γιατί τα πράγματα ήταν υποχρεωτικό να συμβούν έτσι.
Η φιλοσοφία του Σπινόζα έχει πολλά κοινά με τον Στωικισμό, στον βαθμό που και οι δύο φιλοσοφίες επιδίωξαν να επιτελέσουν θεραπευτικό ρόλο, καθοδηγώντας τους ανθρώπους πώς να αποκτήσουν την ευτυχία. Εντούτοις, ο Σπινόζα διέφερε έντονα από τους Στωικούς στο ότι αυτός απέρριπτε εντελώς τον ισχυρισμό τους ότι η λογική θα μπορούσε να νικήσει το συναίσθημα. Αντίθετα, υποστήριζε, ένα συναίσθημα μπορεί να αντικατασταθεί ή να υπερνικηθεί από ένα ισχυρότερο συναίσθημα. Για αυτόν η κρίσιμη διάκριση ήταν μεταξύ ενεργητικών και παθητικών συναισθημάτων, με τα πρώτα εκείνα που γίνονται λογικά κατανοητά και τα δεύτερα εκείνα που δεν γίνονται. Πιστεύει δηλαδή σε ένα αιτιοκρατικό σύμπαν στο οποίο "Όλα τα πράγματα στη φύση προκαλούνται από ορισμένη [καθορισμένη] αναγκαιότητα και με τη μέγιστη δυνατή τελειότητα". Τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία στον κόσμο του Σπινόζα και τίποτα δεν είναι τυχαίο.Σύμφωνα με το Σπινόζα η πραγματικότητα είναι τελειότητα. Αν οι περιστάσεις είναι λυπηρές, αυτό είναι μόνο της ανεπαρκούς μας αντίληψης της πραγματικότητας. Ενώ τα στοιχεία της αλυσίδας αιτίου και αποτελέσματος δεν είναι πέραν της κατανόησης της ανθρώπινης λογικής, η ανθρώπινη αντίληψη του απείρως σύνθετου συνόλου περιορίζεται λόγω των ορίων της επιστήμης να λάβει εμπειρικά υπόψη της το σύνολο της αλληλουχίας.
Ο Κόλριτζ και ο Σέλλεϋ είδαν στη φιλοσοφία του Σπινόζα μια θρησκεία της φύσης. Ο Νοβάλις τον ονόμασε "άνθρωπο μεθυσμένο από Θεό". Τον θεώρησαν άθεο γιατί χρησιμοποιούσε τη λέξη Θεός (Deus) για να δηλώσει μια έννοια, που ήταν διαφορετική από εκείνη του Ιουδαιοχριστιανικού μονοθεϊσμού γιατί ο Σπινόζα αρνείται ρητά στο Θεό προσωπικότητα και συνείδηση, δεν έχει ούτε νοημοσύνη, συναίσθημα ή βούληση, δεν ενεργεί σύμφωνα με σκοπό, αλλά όλα ακολουθούν την αναγκαιότητα από τη φύση.
Για τον Βίτγκενσταϊν, "η ενατένιση του κόσμου στο πλαίσιο της αιωνιότητας είναι ο στοχασμός του ως περιορισμένου συνόλου" (6.45). Παραπέμπει στον Σπινόζα με τον τίτλο του πρώτου του καθοριστικού φιλοσοφικού έργου Tractatus Logico-Philosophicus, νύξη στο Tractatus Theologico-Politicus του Σπινόζα. Δανείστηκε εσκεμμένα την έκφραση sub specie aeternitatis (στο πλαίσιο της αιωνιότητας) από το Σπινόζα. Η δομή του Tractatus Logico-Philosophicus έχει επίσης συγγένειες με την Ηθική του Σπινόζα. Επίσης στις προτάσεις 6.4311 και 6.45 υπαινίσσεται μια Σπινοζική κατανόηση της αιωνιότητας και ερμηνεία της θρησκευτικής έννοιας της αιώνιας ζωής, δηλώνοντας ότι "αν με την αιωνιότητα κατανοούμε όχι αιώνια χρονική διάρκεια αλλά διαχρονικότητα, τότε ζει αιώνια αυτός που ζει στο παρόν" (6.4311).
Σύμφωνα με τα παραπάνω, το ίδιο μοτίβο του φωτός και της σκιάς θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον. Η φροντίδα για την κατοχή ενός μεγαλύτερου σπιτιού ή για ένα αυτοκίνητο ή ακόμα για μια μικρή γρατζουνιά πάνω από τον πίσω αριστερό τροχό, δεν έχει και πολύ νόημα. Η φύση μας δίνει την αίσθηση της εγγενούς αστάθειας όλων. Η Φύση μας λέει ότι δεν υπάρχει επείγουσα ανάγκη. Τα πράγματα συμβαίνουν στην κλίμακα των αιώνων. Σήμερα και αύριο είναι ουσιαστικά τα ίδια. Η ύπαρξή μας είναι ένα μικρό προσωρινό πράγμα. Θα πεθάνει και θα είναι σαν να μην υπήρχε. Τα σύννεφα και οι μαργαρίτες, το σπίτι μας και τα πράγματά μας θα υπάρχουν και μετά από μας. Η πορεία της φύσης είναι αναπόφευκτη. Όποια και αν είναι η ζωή μας είναι στη δική μας φαντασία, δεν είναι τόσο τρομερά σημαντική για την κοσμική ιστορία, στην ανελέητη, αναπόφευκτη πορεία του κόσμου. Κι όμως εμείς παραμένουμε προσκολλημένοι σε ψευδείς έννοιες της μονιμότητας.
Πηγή: ΑrtiΝews.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Η φύση δεν μπορεί να σκεφτεί για μας. Στη φύση δεν έχει σημασία αν είσαι μια κατσαρίδα, μια γάτα ή ένας καλός άνθρωπος, πλούσιος ή φτωχός, μορφωμένος ή μη, όπως ένα βουνό δεν το νοιάζει η μικρή γέφυρα πάνω από το ρυάκι. Τα δέντρα θα πεθάνουν, αλλά εκατοντάδες δενδρύλλια μέσα σε λίγους μήνες θα ξαναφυτρώσουν. Η φύση δεν είναι σε αντίθεση με εμάς per se, ακολουθεί ακριβώς νόμους που αναπόφευκτα θα αφήσουν τις περισσότερες από τις ελπίδες μας να συνθλίβονται - χωρίς όμως κακή πρόθεση. Είναι απλά ένας νόμος ότι θα υπάρχουν μεταξύ μας συγκρούσεις, ότι η αληθινή αγάπη είναι σχεδόν αδύνατη, ότι όλα αυτά που ζουν θα πρέπει να πεθάνουν, ότι το βουνό θα καταστραφεί από το σεισμό, ότι θα πεθάνουν άνθρωποι και ζώα στη χιονοθύελλα, ότι αρρώστιες θα έρθουν αναπόφευκτα.
Καθοδηγούμαστε από μια έμφυτη επιθυμία να εκπληρώσουμε τις επιθυμίες μας, όμως παρά τις κραυγές μας, η απογοήτευση ελλοχεύει. Η φύση μας στέλνει ένα συγκινητικό μήνυμα: τα γεγονότα της ζωής μας δεν είναι τόσο σημαντικά όσο πιστεύουμε. Στις ερήμους του κόσμου, στα δάση, στις πλευρές των παγετώνων, μπροστά από τους ωκεανούς, μπορούμε να σκεφτούμε για την απόλυτη ασημαντότητα όλων των ανθρώπινων επιτευγμάτων, σε σχέση με τις βιολογικές και γεωλογικές αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου.
Κατά τους στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Σύμφωνα με τον στωικισμό, καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, τού μεταφέρει τις ιδιότητές του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ' ουσίαν την ίδια του την φύση. Ο στωικός δεν αρνείται τον κόσμο των θνητών πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν, απλώς ζει ατάραχα μέσα του. Κατά τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής λογικής φύσης τους, η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης και της προσφοράς για την μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολι» της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους φυσικούς νόμους. Τον σοφό, έλεγε ο Επίκτητος, ούτε η φτώχεια ούτε η λύπη τον εμποδίζουν ούτε αυτά τα πράγματα που γκρεμοτσακίζουν τους άπειρους. Ο Φειδίας δεν ήξερε να κάνει αγάλματα μόνον από ελεφαντόδοντο. Έφτιαχνε και από μπρούντζο. Αν του πήγαινες μάρμαρο, ένα πιο ευτελές υλικό, θα έκανε πάλι το άγαλμα όσο μπορούσε πιο τέλειο. Με τον ίδιο τρόπο ο σοφός, αν μπορέσει, θα δείξει την αρετή του στα πλούτη όπως και στη φτώχεια. Τόσο στη χώρα του όσο και στην εξορία. Τόσο ως στρατηγός όσο και ως στρατιώτης. Τόσο ως υγιής και αρτιμελής όσο και ως άρρωστος και ανάπηρος. Οποιαδήποτε τύχη και αν του τύχει, θα δημιουργήσει από αυτήν κάτι αξιομνημόνευτο.
Το παραπάνω οδηγεί στη γνωστή ρήση του Επίκτητου (και κατ’ επέκταση των στωικών), η οποία αποτελεί και μία από τις βασικές αρχές της Φιλοσοφικής Ψυχολογίας και Ψυχοθεραπείας: "Δεν είναι τα πράγματα που με κάνουν να πονώ αλλά η άποψη που έχω εγώ για τα πράγματα…". Επίσης έλεγε ότι ...ο θάνατος δεν είναι κάτι κακό αφού είναι μία φυσική κατάσταση (“ουδέν κακόν κατά φύσιν”). Οι στωικοί φιλόσοφοι, εισηγούμενοι μια πανθεϊστική αντίληψη, ισχυρίστηκαν ότι ο θεός, ο λόγος διαπερνάει ολόκληρο τον κόσμο και γίνεται ένα με αυτόν, έτσι ώστε το σύμπαν διέπεται από την αρχή της συμπαθείας, σύμφωνα με την οποία τα εγκόσμια όντα επιδρούν το ένα πάνω στο άλλο. Ο κόσμος μοιάζει μ’ έναν τεράστιο έμβιο οργανισμό, του οποίου η λειτουργία του ενός οργάνου δεν είναι ανεξάρτητη από την λειτουργία κάποιου άλλου οργάνου του. Γι αυτό απαιτείται να μελετήσει ο άνθρωπος τη φύση, να μάθει τις δυνατότητες σύμφωνα προς τις οποίες έχει προκαθοριστεί από τον θεό ή τον κοσμικό λόγο να εξελιχθούν τα γεγονότα και τα πράγματα, και να εναρμονιστεί, έτσι, μαζί της. Γιατί, αν αποφασίσει να δράσει ενάντια στην φύση, είναι βέβαιο ότι η πράξη του δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα.
Το «ομολογουμένως τη φύσει ζην», έλεγαν οι στωικοί φιλόσοφοι, δηλαδή το να ζει κανείς σε αρμονία με την φύση. είναι πρωταρχικός όρος για να εξασφαλίσει κανείς την ευτυχία. Η ζωή και ο θάνατος, ο πλούτος και η φτώχια, η άνεση και ο πόνος, η υγεία και η αρρώστια, δεν είναι ούτε καλά ούτε αισχρά και, γι’ αυτό, δεν πρέπει να μας ενδιαφέρουν και να μας απασχολούν. Αυτά, τα αδιάφορα, όπως τα ονόμασαν οι στωικοί, αποκτούν θετική ή αρνητική αξία ανάλογα με το πώς θα τα χειριστεί κανείς. Ο καθένας μας, λοιπόν, οφείλει, αν θέλει να αποκτήσει την ευτυχία, να εναρμονιστεί με την φύση, να αντιμετωπίζει το καθετί, όσο μικρό κι αν είναι, όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα, αλλά σαν τμήμα του σύμπαντος. Η απάθεια, όπως έλεγαν οι στωικοί, είναι η αφετηρία, το πρώτο ουσιαστικό βήμα για να αποκτήσουμε την ευτυχία. (από το βιβλίο του Θ. Πελεγρίνη «ΟΙ ΠΕΝΤΕ ΕΠΟΧΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ»).
Ο Σπινόζα υποστήριξε ότι πρέπει να βλέπουμε τον κόσμο υπό το πρίσμα της αιωνιότητας χρησιμοποιώντας τη ως εργαλείο που θα αποσπάσει τους εαυτούς μας μακριά από τις χειρότερες διαστάσεις του εγωισμού μας. Θεωρούσε το Θεό και τη Φύση ως δύο ονόματα για την ίδια πραγματικότητα, δηλαδή μια ενιαία θεμελιώδη ουσία που είναι η βάση του σύμπαντος και της οποίας όλες οι μικρότερες "οντότητες" είναι στην πραγματικότητα τρόποι ή τροποποιήσεις, ότι όλα τα πράγματα είναι καθορισμένα από τη Φύση να υπάρχουν και να προκαλούν αποτελέσματα και ότι η πολύπλοκη αλυσίδα αιτίου και αποτελέσματος γίνεται εν μέρει μόνο αντιληπτή. Η εκ μέρους του ταύτιση του Θεού με τη φύση εξηγήθηκε περισσότερο στη μετά το θάνατό του Ηθική.
Η κύρια διαφωνία του Σπινόζα με τον Καρτεσιανό δυαλισμό πνεύματος-σώματος ήταν ότι αν πνεύμα και σώμα ήταν πράγματι ξεχωριστά, τότε δεν είναι σαφές πώς μπορούν με οποιοδήποτε τρόπο να συνεργάζονται. Το ότι οι άνθρωποι θεωρούν ότι έχουν ελεύθερη θέληση, υποστηρίζει, είναι αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης μεν των επιθυμιών που επηρεάζουν το νου τους ενώ αδυνατούν να κατανοήσουν τις αιτίες, λόγω των οποίων θέλουν και ενεργούν όπως κάνουν. Η ανθρώπινη εμπειρία δεν είναι παρά μια σταγόνα σε έναν άπειρο ωκεανό, που συνιστά την ύπαρξη.
Το σύστημα του Σπινόζα προβλέπει ένα Θεό, που δεν κυβερνά το σύμπαν με Πρόνοια, στο οποίο ο Θεός μπορεί να κάνει αλλαγές, αλλά ο ίδιος ο Θεός είναι το αιτιοκρατικό σύστημα, του οποίου τα πάντα στη φύση αποτελούν μέρος. Ενώ θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτό εξακολουθεί να αντιστοιχεί σε Θεία Πρόνοια, καθώς ο Σπινόζα υποστηρίζει ότι "τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είχαν γίνει από το Θεό με οποιοδήποτε άλλο τρόπο ή σειρά από ότι συμβαίνει", απορρίπτει άμεσα έναν υπερβατικό Θεό, που αντιδρά ενεργά στα γεγονότα στο σύμπαν. Καθετί που συνέβη και θα συμβεί είναι μέρος μιας μακράς αλυσίδας αιτίου και αποτελέσματος που, σε ένα μεταφυσικό επίπεδο, οι άνθρωποι αδυνατούν να αλλάξουν. Καμία προσευχή ή ιεροτελεστία δεν θα επηρεάσει το Θεό. Μόνο η γνώση του θεού, ή της ύπαρξης μέσα στην οποία ζουν οι άνθρωποι, τους επιτρέπει να ανταποκρίνονται καλύτερα στον γύρω τους κόσμο.
Ο Σπινόζα επομένως ήταν ντετερμινιστής, που έκρινε ότι απολύτως οτιδήποτε συμβαίνει, συμβαίνει μέσω της διαδικασίας της αναγκαιότητας. Για αυτόν ακόμη και η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πλήρως καθορισμένη, με την ελευθερία να είναι η ικανότητά μας να γνωρίζουμε ότι είμαστε καθορισμένοι και να καταλαβαίνουμε γιατί ενεργούμε όπως ενεργούμε. Έτσι ελευθερία δεν είναι η δυνατότητα να πούμε "όχι" σε ότι μας συμβαίνει, αλλά η δυνατότητα να πούμε "ναι" και να κατανοήσουμε πλήρως γιατί τα πράγματα ήταν υποχρεωτικό να συμβούν έτσι.
Η φιλοσοφία του Σπινόζα έχει πολλά κοινά με τον Στωικισμό, στον βαθμό που και οι δύο φιλοσοφίες επιδίωξαν να επιτελέσουν θεραπευτικό ρόλο, καθοδηγώντας τους ανθρώπους πώς να αποκτήσουν την ευτυχία. Εντούτοις, ο Σπινόζα διέφερε έντονα από τους Στωικούς στο ότι αυτός απέρριπτε εντελώς τον ισχυρισμό τους ότι η λογική θα μπορούσε να νικήσει το συναίσθημα. Αντίθετα, υποστήριζε, ένα συναίσθημα μπορεί να αντικατασταθεί ή να υπερνικηθεί από ένα ισχυρότερο συναίσθημα. Για αυτόν η κρίσιμη διάκριση ήταν μεταξύ ενεργητικών και παθητικών συναισθημάτων, με τα πρώτα εκείνα που γίνονται λογικά κατανοητά και τα δεύτερα εκείνα που δεν γίνονται. Πιστεύει δηλαδή σε ένα αιτιοκρατικό σύμπαν στο οποίο "Όλα τα πράγματα στη φύση προκαλούνται από ορισμένη [καθορισμένη] αναγκαιότητα και με τη μέγιστη δυνατή τελειότητα". Τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία στον κόσμο του Σπινόζα και τίποτα δεν είναι τυχαίο.Σύμφωνα με το Σπινόζα η πραγματικότητα είναι τελειότητα. Αν οι περιστάσεις είναι λυπηρές, αυτό είναι μόνο της ανεπαρκούς μας αντίληψης της πραγματικότητας. Ενώ τα στοιχεία της αλυσίδας αιτίου και αποτελέσματος δεν είναι πέραν της κατανόησης της ανθρώπινης λογικής, η ανθρώπινη αντίληψη του απείρως σύνθετου συνόλου περιορίζεται λόγω των ορίων της επιστήμης να λάβει εμπειρικά υπόψη της το σύνολο της αλληλουχίας.
Ο Κόλριτζ και ο Σέλλεϋ είδαν στη φιλοσοφία του Σπινόζα μια θρησκεία της φύσης. Ο Νοβάλις τον ονόμασε "άνθρωπο μεθυσμένο από Θεό". Τον θεώρησαν άθεο γιατί χρησιμοποιούσε τη λέξη Θεός (Deus) για να δηλώσει μια έννοια, που ήταν διαφορετική από εκείνη του Ιουδαιοχριστιανικού μονοθεϊσμού γιατί ο Σπινόζα αρνείται ρητά στο Θεό προσωπικότητα και συνείδηση, δεν έχει ούτε νοημοσύνη, συναίσθημα ή βούληση, δεν ενεργεί σύμφωνα με σκοπό, αλλά όλα ακολουθούν την αναγκαιότητα από τη φύση.
Για τον Βίτγκενσταϊν, "η ενατένιση του κόσμου στο πλαίσιο της αιωνιότητας είναι ο στοχασμός του ως περιορισμένου συνόλου" (6.45). Παραπέμπει στον Σπινόζα με τον τίτλο του πρώτου του καθοριστικού φιλοσοφικού έργου Tractatus Logico-Philosophicus, νύξη στο Tractatus Theologico-Politicus του Σπινόζα. Δανείστηκε εσκεμμένα την έκφραση sub specie aeternitatis (στο πλαίσιο της αιωνιότητας) από το Σπινόζα. Η δομή του Tractatus Logico-Philosophicus έχει επίσης συγγένειες με την Ηθική του Σπινόζα. Επίσης στις προτάσεις 6.4311 και 6.45 υπαινίσσεται μια Σπινοζική κατανόηση της αιωνιότητας και ερμηνεία της θρησκευτικής έννοιας της αιώνιας ζωής, δηλώνοντας ότι "αν με την αιωνιότητα κατανοούμε όχι αιώνια χρονική διάρκεια αλλά διαχρονικότητα, τότε ζει αιώνια αυτός που ζει στο παρόν" (6.4311).
Σύμφωνα με τα παραπάνω, το ίδιο μοτίβο του φωτός και της σκιάς θα επαναλαμβάνεται επ’ άπειρον. Η φροντίδα για την κατοχή ενός μεγαλύτερου σπιτιού ή για ένα αυτοκίνητο ή ακόμα για μια μικρή γρατζουνιά πάνω από τον πίσω αριστερό τροχό, δεν έχει και πολύ νόημα. Η φύση μας δίνει την αίσθηση της εγγενούς αστάθειας όλων. Η Φύση μας λέει ότι δεν υπάρχει επείγουσα ανάγκη. Τα πράγματα συμβαίνουν στην κλίμακα των αιώνων. Σήμερα και αύριο είναι ουσιαστικά τα ίδια. Η ύπαρξή μας είναι ένα μικρό προσωρινό πράγμα. Θα πεθάνει και θα είναι σαν να μην υπήρχε. Τα σύννεφα και οι μαργαρίτες, το σπίτι μας και τα πράγματά μας θα υπάρχουν και μετά από μας. Η πορεία της φύσης είναι αναπόφευκτη. Όποια και αν είναι η ζωή μας είναι στη δική μας φαντασία, δεν είναι τόσο τρομερά σημαντική για την κοσμική ιστορία, στην ανελέητη, αναπόφευκτη πορεία του κόσμου. Κι όμως εμείς παραμένουμε προσκολλημένοι σε ψευδείς έννοιες της μονιμότητας.
Πηγή: ΑrtiΝews.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου