Του Νίκου Βαρσάμη
Το σοβιετικό μοντέλο του σοσιαλισμού -η μοναδική απόπειρα οικοδόμησης σοσιαλιστικής οικονομίας- δεν υπάρχει πια. Η επανάσταση στην Κίνα, στην Κούβα, ή όπου αλλού αν δεν μετασχηματίστηκαν συναντούν δυσκολίες. Το ρεύμα του ευρωκομουνισμού, η αριστερή Σοσιαλδημοκρατία υπέστειλαν τις σημαίες τους. Εύλογες λοιπόν οι απορίες και τα ερωτήματα που προκύπτουν.
Από την άλλη πλευρά η κοινωνίες προχωρούν, ενώ η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη δεν σταματά τον καλπασμό της. Παράλληλα, υπάρχει η τεράστια και ραγδαία εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης και η υπερβολική ικανότητα του ανθρώπου να παράγει πλούτο.
Αυτό έχει αποδυναμώσει το εύρος και την ισχύ των κρατών-εθνών και κατ’ επέκταση, την παραδοσιακή πολιτική των σοσιαλδημοκρατικών κινημάτων, τα οποία εξαρτιόταν πρωτίστως από την πίεση που ασκούσαν στις κυβερνήσεις των χωρών τους για μεταρρυθμίσεις. Με την επικράτηση του φονταμενταλισμού της αγοράς προκλήθηκε ακραία οικονομική ανισότητα στο εσωτερικό των χωρών και ανάμεσα σε διάφορες περιοχές. Ταυτόχρονα, επανήλθε στο προσκήνιο το στοιχείο της καταστροφής στον βασικό κυκλικό ρυθμό της καπιταλιστικής οικονομίας, όπως απέδειξε περίτρανα η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008.
Επιπρόσθετα, η παραγωγική μας ικανότητα έχει καταστεί για τους περισσότερους ανθρώπους εφικτή, -δυνητικά τουλάχιστον- η μετάβαση από τον κόσμο της ένδειας στον κόσμο της αφθονίας, της εκπαίδευσης, των αναρίθμητων επιλογών στη ζωή μας, παρότι το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού της γης δεν έχει ακόμα «εισέλθει» σε αυτόν τον κόσμο. Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι, τα περισσότερα σοσιαλιστικά κινήματα και καθεστώτα του 20ου αιώνα λειτουργούσαν ουσιαστικά στον κόσμο της ένδειας, ενώ ακόμα ο κόσμος και στις πιο πλούσιες χώρες της Δύσης, η κοινωνία της λαϊκής αφθονίας εμφανίσθηκε μόλις στη διάρκεια των 20 πρώτων χρόνων μετά το 1945. Στον κόσμο αυτό της αφθονίας, η επιδίωξη επαρκούς τροφής, της ένδυσης, της κατοικίας, της εργασίας που αποφέρει εισόδημα, καθώς και ένα σύστημα πρόνοιας που προστατεύει τους ανθρώπους από τους κινδύνους της ζωής, μολονότι ήταν αναγκαίο, δεν αποτέλεσε ένας επαρκές πρόγραμμα για τους οπαδούς του Μαρξ.
Υπάρχει όμως μια εξέλιξη που είναι αρνητική. Καθώς η θεαματική επέκταση της παγκόσμιας οικονομίας υπονόμευσε το περιβάλλον, έγινε πλέον επιτακτική η ανάγκη του ελέγχου της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης. Υπάρχει μια πρωτοφανής σύγκρουση μεταξύ της ανάγκης να αντιστρέψουμε, ή τουλάχιστον να ελέγξουμε τις επιπτώσεις της οικονομίας στη βιόσφαιρα και των επιταγών της καπιταλιστικής αγοράς: τη μέγιστη δυνατή οικονομική επέκταση στην υπηρεσία του κέρδους. Αυτή είναι η αχίλλειος πτέρνα του καπιταλισμού. Προς το παρόν δεν γνωρίζουμε ποιος θα ρίξει το μοιραίο βέλος.
Τίθεται όμως εναγωνίως το ερώτημα. Πως βλέπουμε τον Μαρξ σήμερα; Σαν στοχαστή όλης της ανθρωπότητας και όχι μόνο κάποιου μέρους της; Οπωσδήποτε Ναι. Σαν φιλόσοφο; Σαν οικονομικό αναλυτή; Σαν πατέρα της σύγχρονης κοινωνικής επιστήμης και καθοδηγητή της κατανόησης της ανθρώπινης ιστορίας;
Σύμφωνα με τον Γάλλο διανοούμενο Ζακ Αταλί, η κατανόηση της σκέψης του Μαρξ δεν είναι «διεπιστημονική» με τη συμβατική έννοια του όρου, αλλά ενσωματώνει όλες τις επιστήμες. Όπως γράφει ο Αταλί, «οι φιλόσοφοι πριν απ’ αυτόν στοχάστηκαν τον άνθρωπο στην ολότητά του, όμως εκείνος ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε των ανθρωπότητα ως το Όλον, κάτι που είναι ταυτόχρονα πολιτικό, οικονομικό, επιστημονικό και φιλοσοφικό».
Είναι προφανές ότι πολλά από όσα έχει γράψει ο Μαρξ είναι παρωχημένα και κάποια δεν είναι αποδεκτά. Είναι επίσης ολοφάνερο πως τα γραπτά του δεν αποτελούν ένα ολοκληρωμένο corpus αλλά είναι-όλοι πιστεύουν ότι αξίζουν τον χαρακτηρισμό-ένα ανολοκλήρωτο έργο που εξελίσσεται. Ουδείς δεν πρόκειται στο εξής να το μετατρέψει σε δόγμα, εκτός από μια θεσμικά ενισχυμένη ορθοδοξία. Κάτι τέτοιο θα προκαλούσε κατάπληξη στον ίδιο τον Μαρξ. Πρέπει όμως να απορρίψουμε την ιδέα ότι υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στον «ορθό» και στον «λάθος» μαρξισμό. Ο τρόπος που ο μαρξισμός εξετάζει τα πράγματα θα μπορούσε να αποδώσει διαφορετικά συμπεράσματα και πολιτικές απόψεις.
Πράγματι, κάτι τέτοιο συνέβη και στον ίδιο τον Μαρξ τότε που οραματίσθηκε την πιθανή ειρηνική μετάβαση στην εξουσία στη Βρετανία και στις Κάτω Χώρες και την πιθανή εξέλιξη της αγροτικής κοινοκτημοσύνης της Ρωσίας σε σοσιαλιστική. Ο Κάουτσκυ, ακόμα και ο Μπρενστάιν, ήταν κληρονόμοι του Μαρξ, όσο τουλάχιστον ο Πλεχάνοφ, ο Λένιν, ο Τρότσκι. Ο Γκράμσι κ.α. Για το λόγο αυτό υπάρχει κάποιος σκεπτικισμός, για την διάκριση που κάνουν μερικοί μελετητές του έργου, ανάμεσα στον αληθινό Μαρξ και σε μια σειρά μεταγενέστερους που απλοποίησαν ή διαστρέβλωσαν τη σκέψη του -Έγκελς, Κάουτσκυ, Λένιν κλπ.
Ήταν θεμιτό για τους Ρώσους, τους πρώτους προσεκτικούς αναγνώστες του Κεφαλαίου, να εκλάβουν τη θεωρία του ως μέσο να μεταβούν χώρες όπως η δική τους, από την οπισθοδρόμηση στον εκσυγχρονισμό, μέσω της οικονομικής ανάπτυξης δυτικού τύπου, όπως θεμιτό ήταν για τον Μαρξ να αναρωτιέται κατά πόσον μια απευθείας μετάβαση στο σοσιαλισμό θα μπορούσε να συμβεί στη βάση της ρωσικής αγροτικής κοινοκτημοσύνης. Πιθανόν αυτό θα συμφωνούσε περισσότερο από κάθε τι άλλο με τη γενική ροή της σκέψης του Μαρξ.
Το επιχείρημα ενάντια στο σοβιετικό πείραμα δεν ήταν ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να οικοδομηθεί μόνο αφού πρώτα όλη η οικουμένη θα έχει περάσει από τον καπιταλισμό, κάτι άλλωστε που ο Μαρξ δεν είπε, ή δεν μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι πίστεψε. Το επιχείρημα αυτό ήταν εμπειρικό. Η Ρωσία ήταν πολύ καθυστερημένη ώστε να δημιουργήσει οτιδήποτε άλλο από μια καρικατούρα σοσιαλιστικής κοινωνίας -«μια κόκκινη, κινέζικη αυτοκρατορία», όπως λέγεται ότι προειδοποίησε τους συντρόφους του ο Πλεχάνοφ.
Το 1917 όλοι οι μαρξιστές θα συμφωνούσαν με αυτό, ακόμα και οι περισσότεροι ρώσοι μαρξιστές. Από την άλλη, το επιχείρημα ενάντια στους αποκαλούμενους «νόμιμους μαρξιστές» της δεκαετίας του 1880, ότι τους απασχολούσε η ιδέα να αναπτύξουν έναν ανθηρό καπιταλισμό στη Ρωσία, ήταν και αυτό εμπειρικό. Μια φιλελεύθερη καπιταλιστική Ρωσία δεν μπορούσε επί Τσάρου να υπάρξει.
Παρ’ όλες αυτές τις ενστάσεις, πολλά καίρια σημεία της ανάλυσης του Μαρξ παραμένουν βάσιμα και ουσιώδη.
Αν ο Μάο ονειρεύτηκε μια κοινωνία που συνεχώς ανανεώνεται με διαρκή επανάσταση. Ο καπιταλισμός αυτό το πρόγραμμα το υλοποίησε με την ιστορική αλλαγή, μέσω αυτού που ο Σουμπέτερ (ακολουθώντας τον Μαρξ) αποκαλούσε «δημιουργική καταστροφή» δίχως τέλος.
Ο Μαρξ πίστευε ότι η συγκεκριμένη διαδικασία τελικά θα οδηγούσε -έπρεπε να οδηγήσει- σε μια υπερβολικά συγκεντρωτική οικονομία. Πρόκειται για αυτό που εννοούσε ο Ζακ Αταλί σε συνέντευξη του το 2010, όταν έλεγε ότι, «εκείνοι που θα αποφασίσουν τι θα συμβεί με αυτή την οικονομία είναι χίλιοι ή το πολύ δέκα χιλιάδες άνθρωποι». Πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα οδηγήσει στην αντικατάσταση του καπιταλισμού, πρόβλεψη η οποία ακόμα και σήμερα -μετά τις ως τώρα αποτυχίες- φαίνεται εύλογη, αλλά με διαφορετικό τρόπο από εκείνον που προέβλεπε ο Μαρξ.
Από την άλλη, η πρόβλεψη του ότι η αντικατάσταση του καπιταλισμού θα πραγματοποιούνταν με την «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών», μέσα από μια σαρωτική πορεία του προλεταριάτου προς το σοσιαλισμό, δεν βασιζόταν στην ανάλυσή του σχετικά μα τον μηχανισμό του καπιταλισμού, αλλά σε ξεχωριστές a priori υποθέσεις.
Περισσότερο βασιζόταν στην πρόβλεψη ότι η εκβιομηχάνιση θα δημιουργούσε πληθυσμούς που θα εργαζόταν κυρίως ως χειρώνακτες μεροκαματιάρηδες, όπως συνέβαινε τότε στην Αγγλία. Κάτι τέτοιο ήταν σωστό ως μεσοπρόθεσμή πρόβλεψη, αλλά όχι όπως γνωρίζουμε ως μακροπρόθεσμη.
Όμως, ούτε μετά την δεκαετία του 1840 ο Μαρξ και ο Έγκελς περίμεναν ότι η εκβιομηχάνιση θα προκαλούσε ριζοσπαστικοποίηση των εξαθλιωμένων στην οποία ήλπιζαν. Όπως ήταν προφανές τόσο στον έναν όσο και στον άλλο, η μεγαλύτερη μερίδα του προλεταριάτου δεν θα γινόταν υπό καμιά έννοια φτωχότερη από ότι ήδη ήταν. Πράγματι, ένας Αμερικανός παρατηρητής του ενιαίου προλεταριακού συνεδρίου του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος το 1900, παρατήρησε ότι οι σύντροφοι εκεί έμοιαζαν να είναι «ένα δυο καρβέλια ψωμί πάνω από τη φτώχεια». Από την άλλη, η έκδηλη αύξηση της οικονομικής ανισότητας σε διάφορα μέρη του κόσμου και ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις δεν οδηγεί αναγκαστικά στην «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών». Με λίγα λόγια, στην ανάλυση του Μαρξ εντοπίστηκαν ελπίδες για το μέλλον, που όμως δεν απέρρεαν από αυτήν.
Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις λύσεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας στον 21ου αιώνα. Ωστόσο, για να μπορέσουμε να ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν λύσεις, οφείλουμε να θέσουμε τα ερωτήματα που έθεσε ο Μαρξ, ακόμη και αν δεν θέλουμε να δεχθούμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι μαθητές του.
Νίκος Βαρσάμης: Σχετικά με τον συντάκτη
Ποια είναι η σχέση του Μαρξ με τον 21ο αιώνα;
Το σοβιετικό μοντέλο του σοσιαλισμού -η μοναδική απόπειρα οικοδόμησης σοσιαλιστικής οικονομίας- δεν υπάρχει πια. Η επανάσταση στην Κίνα, στην Κούβα, ή όπου αλλού αν δεν μετασχηματίστηκαν συναντούν δυσκολίες. Το ρεύμα του ευρωκομουνισμού, η αριστερή Σοσιαλδημοκρατία υπέστειλαν τις σημαίες τους. Εύλογες λοιπόν οι απορίες και τα ερωτήματα που προκύπτουν.
Από την άλλη πλευρά η κοινωνίες προχωρούν, ενώ η επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη δεν σταματά τον καλπασμό της. Παράλληλα, υπάρχει η τεράστια και ραγδαία εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης και η υπερβολική ικανότητα του ανθρώπου να παράγει πλούτο.
Αυτό έχει αποδυναμώσει το εύρος και την ισχύ των κρατών-εθνών και κατ’ επέκταση, την παραδοσιακή πολιτική των σοσιαλδημοκρατικών κινημάτων, τα οποία εξαρτιόταν πρωτίστως από την πίεση που ασκούσαν στις κυβερνήσεις των χωρών τους για μεταρρυθμίσεις. Με την επικράτηση του φονταμενταλισμού της αγοράς προκλήθηκε ακραία οικονομική ανισότητα στο εσωτερικό των χωρών και ανάμεσα σε διάφορες περιοχές. Ταυτόχρονα, επανήλθε στο προσκήνιο το στοιχείο της καταστροφής στον βασικό κυκλικό ρυθμό της καπιταλιστικής οικονομίας, όπως απέδειξε περίτρανα η οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008.
Επιπρόσθετα, η παραγωγική μας ικανότητα έχει καταστεί για τους περισσότερους ανθρώπους εφικτή, -δυνητικά τουλάχιστον- η μετάβαση από τον κόσμο της ένδειας στον κόσμο της αφθονίας, της εκπαίδευσης, των αναρίθμητων επιλογών στη ζωή μας, παρότι το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού της γης δεν έχει ακόμα «εισέλθει» σε αυτόν τον κόσμο. Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι, τα περισσότερα σοσιαλιστικά κινήματα και καθεστώτα του 20ου αιώνα λειτουργούσαν ουσιαστικά στον κόσμο της ένδειας, ενώ ακόμα ο κόσμος και στις πιο πλούσιες χώρες της Δύσης, η κοινωνία της λαϊκής αφθονίας εμφανίσθηκε μόλις στη διάρκεια των 20 πρώτων χρόνων μετά το 1945. Στον κόσμο αυτό της αφθονίας, η επιδίωξη επαρκούς τροφής, της ένδυσης, της κατοικίας, της εργασίας που αποφέρει εισόδημα, καθώς και ένα σύστημα πρόνοιας που προστατεύει τους ανθρώπους από τους κινδύνους της ζωής, μολονότι ήταν αναγκαίο, δεν αποτέλεσε ένας επαρκές πρόγραμμα για τους οπαδούς του Μαρξ.
Υπάρχει όμως μια εξέλιξη που είναι αρνητική. Καθώς η θεαματική επέκταση της παγκόσμιας οικονομίας υπονόμευσε το περιβάλλον, έγινε πλέον επιτακτική η ανάγκη του ελέγχου της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης. Υπάρχει μια πρωτοφανής σύγκρουση μεταξύ της ανάγκης να αντιστρέψουμε, ή τουλάχιστον να ελέγξουμε τις επιπτώσεις της οικονομίας στη βιόσφαιρα και των επιταγών της καπιταλιστικής αγοράς: τη μέγιστη δυνατή οικονομική επέκταση στην υπηρεσία του κέρδους. Αυτή είναι η αχίλλειος πτέρνα του καπιταλισμού. Προς το παρόν δεν γνωρίζουμε ποιος θα ρίξει το μοιραίο βέλος.
Φάρος και οδηγός
 |
| Ζακ Αταλί |
Τίθεται όμως εναγωνίως το ερώτημα. Πως βλέπουμε τον Μαρξ σήμερα; Σαν στοχαστή όλης της ανθρωπότητας και όχι μόνο κάποιου μέρους της; Οπωσδήποτε Ναι. Σαν φιλόσοφο; Σαν οικονομικό αναλυτή; Σαν πατέρα της σύγχρονης κοινωνικής επιστήμης και καθοδηγητή της κατανόησης της ανθρώπινης ιστορίας;
Σύμφωνα με τον Γάλλο διανοούμενο Ζακ Αταλί, η κατανόηση της σκέψης του Μαρξ δεν είναι «διεπιστημονική» με τη συμβατική έννοια του όρου, αλλά ενσωματώνει όλες τις επιστήμες. Όπως γράφει ο Αταλί, «οι φιλόσοφοι πριν απ’ αυτόν στοχάστηκαν τον άνθρωπο στην ολότητά του, όμως εκείνος ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε των ανθρωπότητα ως το Όλον, κάτι που είναι ταυτόχρονα πολιτικό, οικονομικό, επιστημονικό και φιλοσοφικό».
Είναι προφανές ότι πολλά από όσα έχει γράψει ο Μαρξ είναι παρωχημένα και κάποια δεν είναι αποδεκτά. Είναι επίσης ολοφάνερο πως τα γραπτά του δεν αποτελούν ένα ολοκληρωμένο corpus αλλά είναι-όλοι πιστεύουν ότι αξίζουν τον χαρακτηρισμό-ένα ανολοκλήρωτο έργο που εξελίσσεται. Ουδείς δεν πρόκειται στο εξής να το μετατρέψει σε δόγμα, εκτός από μια θεσμικά ενισχυμένη ορθοδοξία. Κάτι τέτοιο θα προκαλούσε κατάπληξη στον ίδιο τον Μαρξ. Πρέπει όμως να απορρίψουμε την ιδέα ότι υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στον «ορθό» και στον «λάθος» μαρξισμό. Ο τρόπος που ο μαρξισμός εξετάζει τα πράγματα θα μπορούσε να αποδώσει διαφορετικά συμπεράσματα και πολιτικές απόψεις.
Οι μαθητές του
Πράγματι, κάτι τέτοιο συνέβη και στον ίδιο τον Μαρξ τότε που οραματίσθηκε την πιθανή ειρηνική μετάβαση στην εξουσία στη Βρετανία και στις Κάτω Χώρες και την πιθανή εξέλιξη της αγροτικής κοινοκτημοσύνης της Ρωσίας σε σοσιαλιστική. Ο Κάουτσκυ, ακόμα και ο Μπρενστάιν, ήταν κληρονόμοι του Μαρξ, όσο τουλάχιστον ο Πλεχάνοφ, ο Λένιν, ο Τρότσκι. Ο Γκράμσι κ.α. Για το λόγο αυτό υπάρχει κάποιος σκεπτικισμός, για την διάκριση που κάνουν μερικοί μελετητές του έργου, ανάμεσα στον αληθινό Μαρξ και σε μια σειρά μεταγενέστερους που απλοποίησαν ή διαστρέβλωσαν τη σκέψη του -Έγκελς, Κάουτσκυ, Λένιν κλπ.
Ήταν θεμιτό για τους Ρώσους, τους πρώτους προσεκτικούς αναγνώστες του Κεφαλαίου, να εκλάβουν τη θεωρία του ως μέσο να μεταβούν χώρες όπως η δική τους, από την οπισθοδρόμηση στον εκσυγχρονισμό, μέσω της οικονομικής ανάπτυξης δυτικού τύπου, όπως θεμιτό ήταν για τον Μαρξ να αναρωτιέται κατά πόσον μια απευθείας μετάβαση στο σοσιαλισμό θα μπορούσε να συμβεί στη βάση της ρωσικής αγροτικής κοινοκτημοσύνης. Πιθανόν αυτό θα συμφωνούσε περισσότερο από κάθε τι άλλο με τη γενική ροή της σκέψης του Μαρξ.
Το επιχείρημα ενάντια στο σοβιετικό πείραμα δεν ήταν ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να οικοδομηθεί μόνο αφού πρώτα όλη η οικουμένη θα έχει περάσει από τον καπιταλισμό, κάτι άλλωστε που ο Μαρξ δεν είπε, ή δεν μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι πίστεψε. Το επιχείρημα αυτό ήταν εμπειρικό. Η Ρωσία ήταν πολύ καθυστερημένη ώστε να δημιουργήσει οτιδήποτε άλλο από μια καρικατούρα σοσιαλιστικής κοινωνίας -«μια κόκκινη, κινέζικη αυτοκρατορία», όπως λέγεται ότι προειδοποίησε τους συντρόφους του ο Πλεχάνοφ.
Το 1917 όλοι οι μαρξιστές θα συμφωνούσαν με αυτό, ακόμα και οι περισσότεροι ρώσοι μαρξιστές. Από την άλλη, το επιχείρημα ενάντια στους αποκαλούμενους «νόμιμους μαρξιστές» της δεκαετίας του 1880, ότι τους απασχολούσε η ιδέα να αναπτύξουν έναν ανθηρό καπιταλισμό στη Ρωσία, ήταν και αυτό εμπειρικό. Μια φιλελεύθερη καπιταλιστική Ρωσία δεν μπορούσε επί Τσάρου να υπάρξει.
Επίκαιρος παρά ποτέ
 |
| σερ Τζον Χικς |
Παρ’ όλες αυτές τις ενστάσεις, πολλά καίρια σημεία της ανάλυσης του Μαρξ παραμένουν βάσιμα και ουσιώδη.
- Το πρώτο αφορά την ανάλυση της ανίκητης παγκόσμιας δυναμικής της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης. Την ικανότητα να καταστρέφει όλα όσα προϋπήρξαν, ακόμα και εκείνα τα κομμάτια της κληρονομιάς του ανθρώπινου παρελθόντος από τα οποία ο ίδιος ο καπιταλισμός ωφελήθηκε, όπως η δομή της οικογένειας.
- Το δεύτερο αφορά την ανάλυση του μηχανισμού της καπιταλιστικής ανάπτυξης που επιτυγχάνεται με την γέννηση των εσωτερικών «αντιφάσεων». Ατέρμονες περίοδοι εντάσεων και πρόσκαιρες λύσεις, ανάπτυξη που οδηγεί στην κρίση και την αλλαγή. Δημιουργώντας οικονομικό συγκεντρωτισμό σε μια όλο και περισσότερο παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
- Το τρίτο σημείο της ανάλυσης του Μαρξ, που παραμένει βάσιμο και ουσιώδες, καλύτερα να ειπωθεί με τις λέξεις του αείμνηστου σερ Τζον Χικς, κατόχου Νόμπελ οικονομίας, ο οποίος έγραψε: «οι περισσότεροι από εκείνους που επιθυμούν να εντάξουν σε ένα γενικό πλαίσιο την γενική διαδρομή της ιστορίας θα χρησιμοποιήσουν μαρξιστικές κατηγορίες ή κάποια τροποποιημένη εκδοχή τους, εφόσον είναι ελάχιστες οι διαθέσιμες εναλλακτικές εκδοχές».
Προβλέψεις και «ατυχίες»
Αν ο Μάο ονειρεύτηκε μια κοινωνία που συνεχώς ανανεώνεται με διαρκή επανάσταση. Ο καπιταλισμός αυτό το πρόγραμμα το υλοποίησε με την ιστορική αλλαγή, μέσω αυτού που ο Σουμπέτερ (ακολουθώντας τον Μαρξ) αποκαλούσε «δημιουργική καταστροφή» δίχως τέλος.
Ο Μαρξ πίστευε ότι η συγκεκριμένη διαδικασία τελικά θα οδηγούσε -έπρεπε να οδηγήσει- σε μια υπερβολικά συγκεντρωτική οικονομία. Πρόκειται για αυτό που εννοούσε ο Ζακ Αταλί σε συνέντευξη του το 2010, όταν έλεγε ότι, «εκείνοι που θα αποφασίσουν τι θα συμβεί με αυτή την οικονομία είναι χίλιοι ή το πολύ δέκα χιλιάδες άνθρωποι». Πίστευε ότι κάτι τέτοιο θα οδηγήσει στην αντικατάσταση του καπιταλισμού, πρόβλεψη η οποία ακόμα και σήμερα -μετά τις ως τώρα αποτυχίες- φαίνεται εύλογη, αλλά με διαφορετικό τρόπο από εκείνον που προέβλεπε ο Μαρξ.
Από την άλλη, η πρόβλεψη του ότι η αντικατάσταση του καπιταλισμού θα πραγματοποιούνταν με την «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών», μέσα από μια σαρωτική πορεία του προλεταριάτου προς το σοσιαλισμό, δεν βασιζόταν στην ανάλυσή του σχετικά μα τον μηχανισμό του καπιταλισμού, αλλά σε ξεχωριστές a priori υποθέσεις.
Περισσότερο βασιζόταν στην πρόβλεψη ότι η εκβιομηχάνιση θα δημιουργούσε πληθυσμούς που θα εργαζόταν κυρίως ως χειρώνακτες μεροκαματιάρηδες, όπως συνέβαινε τότε στην Αγγλία. Κάτι τέτοιο ήταν σωστό ως μεσοπρόθεσμή πρόβλεψη, αλλά όχι όπως γνωρίζουμε ως μακροπρόθεσμη.
Όμως, ούτε μετά την δεκαετία του 1840 ο Μαρξ και ο Έγκελς περίμεναν ότι η εκβιομηχάνιση θα προκαλούσε ριζοσπαστικοποίηση των εξαθλιωμένων στην οποία ήλπιζαν. Όπως ήταν προφανές τόσο στον έναν όσο και στον άλλο, η μεγαλύτερη μερίδα του προλεταριάτου δεν θα γινόταν υπό καμιά έννοια φτωχότερη από ότι ήδη ήταν. Πράγματι, ένας Αμερικανός παρατηρητής του ενιαίου προλεταριακού συνεδρίου του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος το 1900, παρατήρησε ότι οι σύντροφοι εκεί έμοιαζαν να είναι «ένα δυο καρβέλια ψωμί πάνω από τη φτώχεια». Από την άλλη, η έκδηλη αύξηση της οικονομικής ανισότητας σε διάφορα μέρη του κόσμου και ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις δεν οδηγεί αναγκαστικά στην «απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών». Με λίγα λόγια, στην ανάλυση του Μαρξ εντοπίστηκαν ελπίδες για το μέλλον, που όμως δεν απέρρεαν από αυτήν.
Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις λύσεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας στον 21ου αιώνα. Ωστόσο, για να μπορέσουμε να ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν λύσεις, οφείλουμε να θέσουμε τα ερωτήματα που έθεσε ο Μαρξ, ακόμη και αν δεν θέλουμε να δεχθούμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι μαθητές του.
ΜΙΑ ΑΝΤΙΘΕΤΗ ΟΠΤΙΚΗ… ΑΠΟ ΤΟ ΒΗΜΑ
Νίκος Βαρσάμης: Σχετικά με τον συντάκτη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου