Στέλιος Ελληνιάδης
Ο Αλέξης Πάρνης, ακμαίος και διαυγής στα 94 και κάτι, διαβάζει και μεταφράζει από τα ρώσικα – συγκρατημένα αλλά εις επήκοον όλων – την επιστολή που έστειλε ο καθαιρεθείς Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ τον Μάρτιο του 1962, από τον τόπο του εκτοπισμού του, στη δυτική Ρωσία, στο Μποροβιτσί, μία μικρή πόλη στον πόταμο Μστα, η οποία ανήκε στην περιφέρεια του Λένινγκραντ. Ο Πάρνης φαίνεται ταραγμένος και μάλλον είναι πολύ ταραγμένος. Αυτό το συνειδητοποιούμε παρακολουθώντας τις εκφράσεις του. Κάθε λέξη που διαβάζει, κάθε πρόταση που ολοκληρώνεται, αποτελεί γι’ αυτόν μία ψηφίδα που αποκαλύπτεται, μια αλήθεια που δεν γνωρίζει το περιεχόμενό της και δεν μπορεί να φανταστεί την κατάληξή της. Μετά από μία μικρή αλλά πολύ αιχμηρή εισαγωγή για την ηγεσία του ΚΚΕ που είναι εγκαταστημένη στο Βουκουρέστι, ο Ζαχαριάδης αναφέρεται αποκλειστικά στον Πάρνη. Τον υπερασπίζεται με κατηγορηματικό ύφος και τολμηρό λόγο, πολιτικά και καλλιτεχνικά. Μόνο με την ανάγνωση της τελευταίας λέξης, ο Πάρνης δείχνει επιτέλους ανακουφισμένος. Και όχι μόνο. Συγκλονισμένος και ολίγον αιωρούμενος εν ακινησία.
Κάτι ψιθυρίζει, ξανακοιτάει το κείμενο, σαν να θέλει να βεβαιωθεί ότι είναι πραγματικό. Έχουμε μείνει, όμως, κι εμείς άναυδοι, εντυπωσιασμένοι και ικανοποιημένοι. Παρ’ όλη τη φιλία του με τον Νίκο Ζαχαριάδη και την αφοσίωση του σ’ αυτόν τον οποίο αναγνωρίζει, μαζί με χιλιάδες άλλους αγωνιστές, ως αυθεντικό επαναστάτη και μόνο νόμιμο γραμματέα του κόμματος, ο Πάρνης αγνοούσε παντελώς την ύπαρξη αυτής της επιστολής. Ο Ζαχαριάδης ποτέ δεν του μίλησε γι’ αυτήν αν και είχαν επαφές εκείνο το διάστημα. Αυτή είναι μάλλον και η αιτία που ο αρχικός ενθουσιασμός του για την ανεύρεση της επιστολής, του προκάλεσε προσωρινά ένα αδιόρατο και ασυνήθιστο άγχος. Γιατί δεν ήξερε τι μπορεί να είχε γράψει ο Ζαχαριάδης.
Υποθέτω ότι εάν έγραφε κάτι αρνητικό ή αν διατύπωνε κάποια επιφύλαξη για τον Πάρνη, αυτό θα ήταν ανυπόφορο για τον σύντροφο και φίλο συγγραφέα. Θα ήταν μαχαιριά, θα ήταν η αναίρεση μιας ολόκληρης συντροφικής διανοητικής σχέσης που χτίστηκε με αγάπη και εκτίμηση, αλλά και μετά κόπων, βασάνων και κινδύνων στην πορεία μιας μακρόχρονης και με πολλά γυρίσματα ζωής. Βέβαια, λογικά σκεπτόμενος κανείς, θα απέκλειε προκαταβολικά να υπάρχει κάτι γκρίζο, αλλά επειδή η ζωή παίζει παιχνίδια σε ανύποπτους χρόνους και στους πιο καλόπιστους ανθρώπους, ποτέ δεν ξέρουμε με βεβαιότητα τι μπορεί να φέρει η στιγμή ή η εξαίρεση στον κανόνα.
Αυτή η επιστολή έμεινε θαμμένη και ανέγγιχτη μέσα σε ένα φάκελο, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, στα ράφια ενός μεγάλου δημόσιου κτηρίου στη Μόσχα όπου φυλάσσεται αρχειακό υλικό, επί 56 συναπτά έτη. Αφενός γιατί τα αρχεία αυτά για πολλές δεκαετίες δεν ήταν ανοιχτά, αφετέρου γιατί από τότε που επιτράπηκε στους ερευνητές να έχουν πρόσβαση σ’ αυτά, κανένας δεν ενδιαφέρθηκε να αναζητήσει το συγκεκριμένο ντοσιέ που γράφει στο εξωτερικό του «Πάρνης Αλέξης – Πάρνης Χαρούλα». Μέχρι που ο ιστορικός Νίκος Παπαδάτος, εγκαταστημένος για ένα χρόνο στη Μόσχα με υποτροφία του Ελβετικού Εθνικού Ιδρύματος Επιστημών για να βρει υλικό και να μελετήσει για τη δική του έρευνα σχετικά με τους Έλληνες κομμουνιστές που υπέστησαν διώξεις στη Σοβιετική Ένωση και τις σχέσεις ΚΚΕ – ΚΚΣΕ στην περίοδο 1940-1950 (το βιβλίο του είναι υπό έκδοση από το ΚΨΜ), αναζήτησε και εντόπισε το φάκελο του Αλέξη Πάρνη και της γυναίκας του.
Από τη συναναστροφή του με την παρέα μας, ο Νίκος, συνεργάτης του περιοδικού «Ουτοπία» που διευθύνει ο Ευτύχης Μπιτσάκης, γνωρίστηκε με τον Αλέξη Πάρνη, έμαθε για τη ζωή του στη Σοβιετική Ένωση και, δοθείσης της ευκαιρίας, σκέφτηκε να συμπεριλάβει στις αναζητήσεις του και το υλικό που ενδεχομένως θα υπήρχε για τον Έλληνα λογοτέχνη που σπούδασε στη Μόσχα, έγινε διάσημος με το έργο του, διαγράφτηκε από το ΚΚΕ και έπεσε σε δυσμένεια επειδή έμεινε πιστός στον Ζαχαριάδη. Μέχρι που, ανταποκρινόμενος σε μια πρόσκληση από την Ελλάδα όπου ανεβαζόταν το θεατρικό του έργο «Το νησί της Αφροδίτης» με πρωταγωνίστρια την Κυβέλη, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα έχοντας εξασφαλίσει με τη συνδρομή διακριμένων διανοουμένων (Θεοτοκάς, Ελύτης, Εμπειρίκος) την παύση της δίωξης του για τη συμμετοχή του στον αγώνα «για μια Ελλάδα λεύτερη, ανεξάρτητη και δημοκρατική» μέσα από τις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Παρ’ όλο που η συγκεκριμένη περίπτωση δεν ενέπιπτε επακριβώς στην έρευνα του Παπαδάτου, η γνωριμία τους επενέργησε θετικά. Κι έτσι, το μεσημέρι της Δευτέρας, 8ης Οκτωβρίου 2018, στο καφενείο Πανελλήνιον, στην οδό Μαυρομιχάλη, στα Εξάρχεια, ο Παπαδάτος παρέδωσε στον Αλέξη Πάρνη τον προσωπικό του φάκελο από τα σοβιετικά –νυν ρωσικά- αρχεία με αρκετές δεκάδες σελίδες σημαντικών εγγράφων, εκ των οποίων την ύπαρξη πολλών αγνοούσε ο Πάρνης. Μεταξύ αυτών, πάνω-πάνω, και η αδημοσίευτη επιστολή του Νίκου Ζαχαριάδη προς το ΚΚΣΕ που αφορούσε τον Αλέξη Πάρνη. Για τον Πάρνη, μία βόμβα μεγατόνων. Μια επιβράβευση της συνέπειας του και μια δικαίωση των αγώνων και των προσπαθειών του να σταθεί στο ύψος μιας βαθιάς πίστης και μιας μεγάλης φιλίας. Υπέρ ενός ηγέτη που καρατομήθηκε άδικα και πραξικοπηματικά. Και για μας μια επιβεβαίωση με ντοκουμέντα που δεν επιτρέπουν παρερμηνείες και αμφιβολίες όσων έχουμε πληροφορηθεί από τα βιβλία του Πάρνη, αλλά και τις μεγάλες και αναλυτικές συζητήσεις μαζί του.
Με την άδεια του Πάρνη και με δικά του σχόλια, ανοίξαμε με τον Παπαδάτο το φάκελο ραδιοφωνικά, Στο Κόκκινο 105.5, στις 14 Οκτωβρίου 2018.
Προσωπικά, διαβάζοντας τα μυθιστορήματα του Αλέξη, που βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στις προσωπικές εμπειρίες του, καθώς και τα καθαρά βιογραφικά του στοιχεία και ντοκουμέντα όπως αποτυπώνονται στο βιβλίο «Γεια χαρά, Νίκος» (εκδ. Καστανιώτη), αλλά και όσα περιλαμβάνονται στο ανέκδοτο προσωπικό του αρχείο (δημοσιεύματα του ρώσικου, ελληνικού και διεθνούς Τύπου, επιστολές, αποκόμματα, προγράμματα παραστάσεων, βιβλιοκριτικές, ανακοινώσεις, αναφορές, ακόμα και καταγγελίες σε βάρος του), έχω σχηματίσει μια «εικόνα» ανάγλυφη και αρκετά πλήρη, με όλες τις ελλείψεις που αναπόφευκτα έχει το ψηφιδωτό ενός τόσο πλούσιου και δημιουργικού βίου. Δεν μπορούσα, όμως, να αποφύγω μια μικρή επιφύλαξη επειδή θεωρώ ότι είναι πολύ ανθρώπινο, και συχνά αναγκαίο για ένα συγγραφέα, να προσαρμόζει σε κάποιο βαθμό τα πραγματικά περιστατικά στην πλοκή του έργου του. Και ξαφνικά, έρχεται στην επιφάνεια αυτό το υλικό που διαλύει τις όποιες επιφυλάξεις είχα για πιθανές υπερβάσεις.
Ο Πάρνης, είχε βρεθεί από το Γράμμο και το Βίτσι στην Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν μαζί με χιλιάδες άλλους αγωνιστές που είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν την Ελλάδα το 1949. Παρ’ όλες τις δυσκολίες, η ζωή του είχε ξεκινήσει πολύ καλά στη Σοβιετική Ένωση, πρώτα με την εγγραφή του στο διάσημο Λογοτεχνικό Ινστιτούτο Μαξίμ Γκόρκι στη Μόσχα με κρατική υποτροφία και, πριν τελειώσει τις σπουδές του, με τη βράβευσή του στη Βαρσοβία, το 1955, για το έπος που έγραψε στη μνήμη του Νίκου Μπελογιάννη, εκτελεσμένου μαζί με τους συντρόφους του στην Αθήνα. Εξίσου αναπάντεχα, όμως, αμέσως μετά, η πορεία της ζωής του πήρε μια ανάποδη στροφή, γιατί όταν το 1956, το ΚΚΕ –με την παρέμβαση των αδελφών κομμάτων- καθαίρεσε τον Νίκο Ζαχαριάδη από γενικό γραμματέα του κόμματος, ο Πάρνης αρνήθηκε να συμμορφωθεί μ’ αυτή την απόφαση και ήρθε σε ρήξη με το κόμμα, με συνέπεια τη διαγραφή του. Ο Πάρνης δεν αποδέχτηκε τη νέα ηγεσία υπό τον Κώστα Κολιγιάννη, αντιστάθηκε και έπεσε σε δυσμένεια, όπως και χιλιάδες άλλα μέλη του κόμματος.
Κάποιοι πρώην σύντροφοί του που ακολούθησαν τη νέα ηγεσία όχι μόνο τον είχαν απομονώσει, αλλά πίεζαν και τους Σοβιετικούς να κάνουν το ίδιο. Από το 1956, αυτό που τον προφύλασσε ήταν η αγάπη και εκτίμηση που ένιωθαν γι’ αυτόν μερικοί Ρώσοι λογοτέχνες που ήταν πολύ δημοφιλείς και ασκούσαν σημαντική επιρροή στα ανώτερα κλιμάκια της κεντρικής εξουσίας. Αυτοί φρόντισαν, μετά από μια περίοδο που η ζωή της οικογένειας του είχε γίνει πολύ δύσκολη, να δημοσιεύονται τα έργα του στα έγκυρα λογοτεχνικά περιοδικά έναντι αμοιβής που του επέτρεπε να ζει αξιοπρεπώς και να συνεχίζει να γράφει.
Αλλά η μεγάλη ανάκαμψή του συνέβη όταν το θεατρικό του έργο «Το νησί της Αφροδίτης», που αναφέρεται στον απελευθερωτικό αγώνα των Κυπρίων ενάντια στην αγγλική κατοχή του νησιού, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του ΑΚΕΛ «Νέα Εποχή», στο τεύχος Φεβρουαρίου 1960. Από κει το ανακαλύπτουν και το υιοθετούν οι Σοβιετικοί θεωρώντας ότι το περιεχόμενό του είναι συμβατό με την πολιτική τους υπέρ των αγώνων που διεξάγουν οι λαοί του Τρίτου Κόσμου ενάντια στην αποικιοκρατία. Το έργο αναδημοσιεύτηκε στο έγκυρο περιοδικό «Νόβι Μιρ» (Νέος Κόσμος) τον Σεπτέμβριο του 1960 και πυροδότησε αμέσως το ενδιαφέρον του θεατρικού κόσμου της ΕΣΣΔ. Αρχής γενομένης από το περίφημο Μάλι Τεάτρ της Μόσχας, στη σκηνή του οποίου ανέβηκε τον Νοέμβριο του 1960, το «νησί» απογειώθηκε και μαζί του ο συγγραφέας του.
Κατά συνέπεια, η διαγραφή του Πάρνη από το ΚΚΕ πέρασε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τον ευρύτερο πολιτικό στόχο που υπηρετούσε το έργο τόσο στο επίπεδο της μικρής Κύπρου όσο και στη μεγαλύτερη κλίμακα της αντιαποικιακής πάλης που ήταν στα φόρτε της στην Ασία και την Αφρική. Όμως, η δικαίωση αυτή δεν απέτρεψε ορισμένους από τους παλιούς του συντρόφους, ιδίως αυτούς που ανήκαν στον καλλιτεχνικό-πνευματικό χώρο, να συνεχίσουν την πολεμική τους εναντίον του με νέα ένταση. Ένα κοκτέιλ κομματικού καθήκοντος και προσωπικών αδυναμιών. Ο Πάρνης είχε πάρει από το 1957 στα χέρια του ένα «υπόμνημα» το οποίο οκτώ Έλληνες διανοούμενοι είχαν αποστείλει στους Σοβιετικούς διαμαρτυρόμενοι για τη δημοσίευση κειμένων του αντικομματικού Πάρνη σε έγκυρα σοβιετικά έντυπα. Ένα αντίγραφο της καταγγελίας-διαμαρτυρίας αυτής είχαν παραδώσει στον Πάρνη οι φίλοι του Ρώσοι συγγραφείς για να του επιστήσουν την προσοχή για τους εχθρούς που είχε αποκτήσει και τους κινδύνους που ελλόχευαν.
Ο Πάρνης, το 1961, είχε κάθε λόγο να πλέει σε πελάγη ευτυχίας. Το «Νησί της Αφροδίτης» παιζόταν σε 170 θέατρα, σε όλη τη Σοβιετική Ένωση, ίσως και σε περισσότερα από 200 σε κάποια φάση, και οι κριτικοί στις εφημερίδες και τα περιοδικά το επαινούσαν με μακροσκελή δημοσιεύματα.
Αλλά, μετά την εκπληκτική επιτυχία της «Αφροδίτης», ο Πάρνης μπορεί και να σκέφτηκε προς στιγμήν ότι οι Σοβιετικοί δεν θα είχαν πια πρόβλημα μαζί του παρ’ όλο που συνέχισε να έχει τακτική επικοινωνία με τον Ζαχαριάδη. Σ’ αυτό το σημείο ο Πάρνης είχε πέσει έξω. Και όταν το κατάλαβε πάλεψε παλικαρίσια, όπως πάλεψε και στην περίοδο της διαγραφής του. Όμως, τα στοιχεία που αποκαλύπτουν τι ακριβώς γινόταν στα παρασκήνια των Κεντρικών Επιτροπών έφτασαν στα χέρια του μόλις σήμερα, μισό αιώνα μετά, όταν έπιασε και διάβασε το άγνωστο υλικό που έφερε και του παρέδωσε ο Παπαδάτος από τη Μόσχα!
Σημαντικότερο απ’ όλα θεωρεί το γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη προς τους αξιωματούχους της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, σε τόσο υψηλό επίπεδο, το περιεχόμενο του οποίου αποκαλύπτει ότι ο Πάρνης κινδύνευε περισσότερο απ’ όσο νόμιζε ο ίδιος γιατί οι πρώην σύντροφοί του δεν είχαν καθόλου πτοηθεί από την αναγνώριση και την επιτυχία του –το αντίθετο μάλιστα, είχαν εξοργιστεί περισσότερο- και χρησιμοποιούσαν με μεγαλύτερη πίεση όλα τα μέσα για να τον απομονώσουν. Προφανώς ο Ζαχαριάδης είχε καλύτερη πληροφόρηση από τον Πάρνη για όσα μαγειρεύονταν στις κομματικές αυλές. Είναι φανερό από το ύφος της επιστολής του ότι ο Ζαχαριάδης προσπαθεί -θέτοντας αυτά που έχει υπόψη του στα ανώτατα κλιμάκια του ΚΚΣΕ- να αποτρέψει τα χειρότερα.
Αλλά αυτό δεν είναι το μόνο έγγραφο που δείχνει τι διαδραματιζόταν εν αγνοία του Πάρνη στα κέντρα λήψης των αποφάσεων κάτω από την πίεση των παλιών του συντρόφων. Είχαν επιστρατεύσει ακόμα και τον γενικό γραμματέα του ΑΚΕΛ, που μόλις δύο χρόνια πριν είχε πρώτος δημοσιεύσει ολόκληρο το θεατρικό έργο, που όψιμα απέρριπτε, στο επίσημο περιοδικό του κόμματος από το οποίο το παρέλαβαν οι Σοβιετικοί!
Σε ένα απ’ αυτά τα ντοκουμέντα αναφέρεται το περιεχόμενο μιας συνάντησης που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή στελεχών του ΚΚΣΕ και των φιλικά διακείμενων στον Πάρνη λογοτεχνών προκειμένου οι αξιωματούχοι της Κ.Ε. να τους ενημερώσουν για τα μέτρα που είχε αποφασιστεί να ληφθούν σε βάρος του Πάρνη και να ζητήσουν απ’ αυτούς να κάνουν άλλη μια προσπάθεια για να του αλλάξουν τα μυαλά, να βάλει νερό στο κρασί του ώστε να ικανοποιηθεί η πλευρά του ΚΚΕ.
Σημασία έχει που οι πολυβραβευμένοι αυτοί λογοτέχνες δεν έπαψαν ούτε στιγμή να τον υποστηρίζουν ακόμα και παραδεχόμενοι ότι είναι αδιάλλακτος στα πιστεύω του.
Βέβαια, θες οι επίμονες πιέσεις εκ μέρους του ΚΚΕ, θες η κατηγορηματική θέση που διατυπώνει κατά του Πάρνη ο ίδιος ο Κύπριος γραμματέας του ΑΚΕΛ Εζεκιήλ Παπαϊωάννου, με επιστολή του στο ΚΚΣΕ, οι ιθύνοντες είχαν ήδη αρχίσει με τη διοχέτευση εντολών να κατεβάζουν το «Νησί της Αφροδίτης» από τις θεατρικές σκηνές και να μπλοκάρουν την κυκλοφορία των νέων έργων του Πάρνη που είχαν μπει σε διαδικασία έκδοσης.
Ο Πάρνης δεν φαίνεται από τα έγγραφα ότι απειλήθηκε να σταλεί στην εξορία, αλλά αυτό δεν αποκλείεται να συνέβαινε στη συνέχεια, λαμβάνοντας υπόψη ότι εξορίστηκαν κι άλλοι Ζαχαριαδικοί εκείνη τη χρονιά, το 1962, με πρώτο τον ίδιο τον Νίκο Ζαχαριάδη που από το Μποροβιτσί βρέθηκε απομονωμένος στο μακρινό Σουργκούτ της Σιβηρίας. Αυτό που γίνεται φανερό είναι ότι εξελισσόταν γοργά η αποκαθήλωσή του Πάρνη χωρίς να είναι σαφές το μέλλον του.
Ο Πάρνης μάς είπε ότι αγνοούσε την έκταση αυτού του παρασκηνίου στο οποίο κρινόταν η τύχη του, αλλά επιβεβαιώνει ότι έγινε η συνάντησή του με τους λογοτέχνες που προσπάθησαν να του εξηγήσουν ότι θα μπορούσε να εξομαλυνθεί η κατάσταση με κάποια υποχώρηση εφόσον η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ είχε αποφασίσει οριστικά να ικανοποιήσει το επίμονο αίτημα του ΚΚΕ για τον περιορισμό της δημιουργικής του δραστηριότητας.
Αλλά ο Πάρνης δεν ήταν διατεθειμένος να υποκύψει στους ισχυρούς, με όποιο κόστος. Όπως και να έχει, σ’ εκείνη την κρίσιμη στιγμή, ένα καινούργιο δεδομένο έδινε μια απρόσμενη «λύση» στο πρόβλημα. Η διαβούλευση πλέον δεν είχε νόημα γιατί ο Πάρνης πιεσμένος από καιρό και με ισχυρό νόστο για την Ελλάδα -ανταποκρινόμενος σε μια πρόσκληση από την Αθήνα, είχε πάρει την απόφαση να επιστρέψει στην πατρίδα του αξιοποιώντας την πολύ μεγάλη ευκαιρία που του δινόταν. Λύση για τον ίδιο, λύση και για τους Σοβιετικούς που απαλλάσσονταν αναίμακτα από μια παρουσία που τους είχε γίνει ανεπιθύμητη κάτω από τις αφόρητες πιέσεις του ΚΚΕ.
Αυτό που ξενίζει ιδιαίτερα είναι ότι τα μέλη του κόμματος που προσπαθούσαν να τον ρίξουν από το βάθρο του, μάλλον δεν ανησυχούσαν καθόλου, αν δεν τις επιδίωκαν κιόλας, για τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η πολεμική τους σε βάρος ενός μοναχικού ανθρώπου. Από το να εμποδιστεί να δημοσιεύει τα έργα του μέχρι να εκτοπιστεί για πολλά χρόνια σε μακρινές άγνωστες περιοχές της Σιβηρίας, του Ουζμπεκιστάν ή του Καζαχστάν. Αυτό συνάγεται και από την αδιαφορία που επέδειξαν όλοι, τότε και αργότερα, για την τύχη όλων των πρώην συντρόφων τους που -με παρεμβάσεις δικές τους ή με την ανοχή και συγκατάβασή τους, εξορίστηκαν σαν «εχθροί» της ΕΣΣΔ, του ΚΚΕ και του λαού, για να αφήσουν την τελευταία τους πνοή και τα κόκαλα όχι ηρωικά στο Γράμμο ή στο Βίτσι αλλά καταφρονεμένοι στο πουθενά της αχανούς επικράτειας της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Αλέξης Πάρνης γνωρίζει από τα έγγραφα που έχουν περιέλθει στην κατοχή του τα ονόματα εκείνων που τον κατάτρεξαν, αλλά, μέχρι σήμερα, δεν τα έχει δημοσιοποιήσει. Αν και πλέον πολλά ντοκουμέντα είναι ανοιχτά στον κάθε έναν που ενδιαφέρεται όχι μόνο για τις λαμπρές, αλλά και για τις πιο σκοτεινές πλευρές των αγώνων για ελευθερία, ανεξαρτησία, αξιοπρέπεια και σοσιαλισμό.
Συνεχίζεται
Φάκελος Αλέξη Πάρνη: Η σειρά των άρθρων ΕΔΩ
Πηγή: e-dromos.gr
Στέλιος Ελληνιάδης: Σχετικά με τον Συντάκτη
 |
| Ο Αλέξης Πάρνης ανάμεσα σε Στέλιο Ελληνιάδη, Νίκο Παπαδάτο, Ιωάννα Κλειάσιου, Φοίβο Οικονομίδη και Κώστα Βαθειά, στα Εξάρχεια (φωτό Στ. Ελληνιάδης) |
Ο Αλέξης Πάρνης, ακμαίος και διαυγής στα 94 και κάτι, διαβάζει και μεταφράζει από τα ρώσικα – συγκρατημένα αλλά εις επήκοον όλων – την επιστολή που έστειλε ο καθαιρεθείς Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ τον Μάρτιο του 1962, από τον τόπο του εκτοπισμού του, στη δυτική Ρωσία, στο Μποροβιτσί, μία μικρή πόλη στον πόταμο Μστα, η οποία ανήκε στην περιφέρεια του Λένινγκραντ. Ο Πάρνης φαίνεται ταραγμένος και μάλλον είναι πολύ ταραγμένος. Αυτό το συνειδητοποιούμε παρακολουθώντας τις εκφράσεις του. Κάθε λέξη που διαβάζει, κάθε πρόταση που ολοκληρώνεται, αποτελεί γι’ αυτόν μία ψηφίδα που αποκαλύπτεται, μια αλήθεια που δεν γνωρίζει το περιεχόμενό της και δεν μπορεί να φανταστεί την κατάληξή της. Μετά από μία μικρή αλλά πολύ αιχμηρή εισαγωγή για την ηγεσία του ΚΚΕ που είναι εγκαταστημένη στο Βουκουρέστι, ο Ζαχαριάδης αναφέρεται αποκλειστικά στον Πάρνη. Τον υπερασπίζεται με κατηγορηματικό ύφος και τολμηρό λόγο, πολιτικά και καλλιτεχνικά. Μόνο με την ανάγνωση της τελευταίας λέξης, ο Πάρνης δείχνει επιτέλους ανακουφισμένος. Και όχι μόνο. Συγκλονισμένος και ολίγον αιωρούμενος εν ακινησία.
Κάτι ψιθυρίζει, ξανακοιτάει το κείμενο, σαν να θέλει να βεβαιωθεί ότι είναι πραγματικό. Έχουμε μείνει, όμως, κι εμείς άναυδοι, εντυπωσιασμένοι και ικανοποιημένοι. Παρ’ όλη τη φιλία του με τον Νίκο Ζαχαριάδη και την αφοσίωση του σ’ αυτόν τον οποίο αναγνωρίζει, μαζί με χιλιάδες άλλους αγωνιστές, ως αυθεντικό επαναστάτη και μόνο νόμιμο γραμματέα του κόμματος, ο Πάρνης αγνοούσε παντελώς την ύπαρξη αυτής της επιστολής. Ο Ζαχαριάδης ποτέ δεν του μίλησε γι’ αυτήν αν και είχαν επαφές εκείνο το διάστημα. Αυτή είναι μάλλον και η αιτία που ο αρχικός ενθουσιασμός του για την ανεύρεση της επιστολής, του προκάλεσε προσωρινά ένα αδιόρατο και ασυνήθιστο άγχος. Γιατί δεν ήξερε τι μπορεί να είχε γράψει ο Ζαχαριάδης.
Υποθέτω ότι εάν έγραφε κάτι αρνητικό ή αν διατύπωνε κάποια επιφύλαξη για τον Πάρνη, αυτό θα ήταν ανυπόφορο για τον σύντροφο και φίλο συγγραφέα. Θα ήταν μαχαιριά, θα ήταν η αναίρεση μιας ολόκληρης συντροφικής διανοητικής σχέσης που χτίστηκε με αγάπη και εκτίμηση, αλλά και μετά κόπων, βασάνων και κινδύνων στην πορεία μιας μακρόχρονης και με πολλά γυρίσματα ζωής. Βέβαια, λογικά σκεπτόμενος κανείς, θα απέκλειε προκαταβολικά να υπάρχει κάτι γκρίζο, αλλά επειδή η ζωή παίζει παιχνίδια σε ανύποπτους χρόνους και στους πιο καλόπιστους ανθρώπους, ποτέ δεν ξέρουμε με βεβαιότητα τι μπορεί να φέρει η στιγμή ή η εξαίρεση στον κανόνα.
Μετά από μισό αιώνα
Αυτή η επιστολή έμεινε θαμμένη και ανέγγιχτη μέσα σε ένα φάκελο, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, στα ράφια ενός μεγάλου δημόσιου κτηρίου στη Μόσχα όπου φυλάσσεται αρχειακό υλικό, επί 56 συναπτά έτη. Αφενός γιατί τα αρχεία αυτά για πολλές δεκαετίες δεν ήταν ανοιχτά, αφετέρου γιατί από τότε που επιτράπηκε στους ερευνητές να έχουν πρόσβαση σ’ αυτά, κανένας δεν ενδιαφέρθηκε να αναζητήσει το συγκεκριμένο ντοσιέ που γράφει στο εξωτερικό του «Πάρνης Αλέξης – Πάρνης Χαρούλα». Μέχρι που ο ιστορικός Νίκος Παπαδάτος, εγκαταστημένος για ένα χρόνο στη Μόσχα με υποτροφία του Ελβετικού Εθνικού Ιδρύματος Επιστημών για να βρει υλικό και να μελετήσει για τη δική του έρευνα σχετικά με τους Έλληνες κομμουνιστές που υπέστησαν διώξεις στη Σοβιετική Ένωση και τις σχέσεις ΚΚΕ – ΚΚΣΕ στην περίοδο 1940-1950 (το βιβλίο του είναι υπό έκδοση από το ΚΨΜ), αναζήτησε και εντόπισε το φάκελο του Αλέξη Πάρνη και της γυναίκας του.
Από τη συναναστροφή του με την παρέα μας, ο Νίκος, συνεργάτης του περιοδικού «Ουτοπία» που διευθύνει ο Ευτύχης Μπιτσάκης, γνωρίστηκε με τον Αλέξη Πάρνη, έμαθε για τη ζωή του στη Σοβιετική Ένωση και, δοθείσης της ευκαιρίας, σκέφτηκε να συμπεριλάβει στις αναζητήσεις του και το υλικό που ενδεχομένως θα υπήρχε για τον Έλληνα λογοτέχνη που σπούδασε στη Μόσχα, έγινε διάσημος με το έργο του, διαγράφτηκε από το ΚΚΕ και έπεσε σε δυσμένεια επειδή έμεινε πιστός στον Ζαχαριάδη. Μέχρι που, ανταποκρινόμενος σε μια πρόσκληση από την Ελλάδα όπου ανεβαζόταν το θεατρικό του έργο «Το νησί της Αφροδίτης» με πρωταγωνίστρια την Κυβέλη, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα έχοντας εξασφαλίσει με τη συνδρομή διακριμένων διανοουμένων (Θεοτοκάς, Ελύτης, Εμπειρίκος) την παύση της δίωξης του για τη συμμετοχή του στον αγώνα «για μια Ελλάδα λεύτερη, ανεξάρτητη και δημοκρατική» μέσα από τις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.
Παρ’ όλο που η συγκεκριμένη περίπτωση δεν ενέπιπτε επακριβώς στην έρευνα του Παπαδάτου, η γνωριμία τους επενέργησε θετικά. Κι έτσι, το μεσημέρι της Δευτέρας, 8ης Οκτωβρίου 2018, στο καφενείο Πανελλήνιον, στην οδό Μαυρομιχάλη, στα Εξάρχεια, ο Παπαδάτος παρέδωσε στον Αλέξη Πάρνη τον προσωπικό του φάκελο από τα σοβιετικά –νυν ρωσικά- αρχεία με αρκετές δεκάδες σελίδες σημαντικών εγγράφων, εκ των οποίων την ύπαρξη πολλών αγνοούσε ο Πάρνης. Μεταξύ αυτών, πάνω-πάνω, και η αδημοσίευτη επιστολή του Νίκου Ζαχαριάδη προς το ΚΚΣΕ που αφορούσε τον Αλέξη Πάρνη. Για τον Πάρνη, μία βόμβα μεγατόνων. Μια επιβράβευση της συνέπειας του και μια δικαίωση των αγώνων και των προσπαθειών του να σταθεί στο ύψος μιας βαθιάς πίστης και μιας μεγάλης φιλίας. Υπέρ ενός ηγέτη που καρατομήθηκε άδικα και πραξικοπηματικά. Και για μας μια επιβεβαίωση με ντοκουμέντα που δεν επιτρέπουν παρερμηνείες και αμφιβολίες όσων έχουμε πληροφορηθεί από τα βιβλία του Πάρνη, αλλά και τις μεγάλες και αναλυτικές συζητήσεις μαζί του.
Με την άδεια του Πάρνη και με δικά του σχόλια, ανοίξαμε με τον Παπαδάτο το φάκελο ραδιοφωνικά, Στο Κόκκινο 105.5, στις 14 Οκτωβρίου 2018.
Προσωπικά, διαβάζοντας τα μυθιστορήματα του Αλέξη, που βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στις προσωπικές εμπειρίες του, καθώς και τα καθαρά βιογραφικά του στοιχεία και ντοκουμέντα όπως αποτυπώνονται στο βιβλίο «Γεια χαρά, Νίκος» (εκδ. Καστανιώτη), αλλά και όσα περιλαμβάνονται στο ανέκδοτο προσωπικό του αρχείο (δημοσιεύματα του ρώσικου, ελληνικού και διεθνούς Τύπου, επιστολές, αποκόμματα, προγράμματα παραστάσεων, βιβλιοκριτικές, ανακοινώσεις, αναφορές, ακόμα και καταγγελίες σε βάρος του), έχω σχηματίσει μια «εικόνα» ανάγλυφη και αρκετά πλήρη, με όλες τις ελλείψεις που αναπόφευκτα έχει το ψηφιδωτό ενός τόσο πλούσιου και δημιουργικού βίου. Δεν μπορούσα, όμως, να αποφύγω μια μικρή επιφύλαξη επειδή θεωρώ ότι είναι πολύ ανθρώπινο, και συχνά αναγκαίο για ένα συγγραφέα, να προσαρμόζει σε κάποιο βαθμό τα πραγματικά περιστατικά στην πλοκή του έργου του. Και ξαφνικά, έρχεται στην επιφάνεια αυτό το υλικό που διαλύει τις όποιες επιφυλάξεις είχα για πιθανές υπερβάσεις.
Ασυμβίβαστος
 |
| Σοβιετικός φάκελος αριθμ. 696 Αλέξης και Χαρούλα Πάρνη |
Κάποιοι πρώην σύντροφοί του που ακολούθησαν τη νέα ηγεσία όχι μόνο τον είχαν απομονώσει, αλλά πίεζαν και τους Σοβιετικούς να κάνουν το ίδιο. Από το 1956, αυτό που τον προφύλασσε ήταν η αγάπη και εκτίμηση που ένιωθαν γι’ αυτόν μερικοί Ρώσοι λογοτέχνες που ήταν πολύ δημοφιλείς και ασκούσαν σημαντική επιρροή στα ανώτερα κλιμάκια της κεντρικής εξουσίας. Αυτοί φρόντισαν, μετά από μια περίοδο που η ζωή της οικογένειας του είχε γίνει πολύ δύσκολη, να δημοσιεύονται τα έργα του στα έγκυρα λογοτεχνικά περιοδικά έναντι αμοιβής που του επέτρεπε να ζει αξιοπρεπώς και να συνεχίζει να γράφει.
Αλλά η μεγάλη ανάκαμψή του συνέβη όταν το θεατρικό του έργο «Το νησί της Αφροδίτης», που αναφέρεται στον απελευθερωτικό αγώνα των Κυπρίων ενάντια στην αγγλική κατοχή του νησιού, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό του ΑΚΕΛ «Νέα Εποχή», στο τεύχος Φεβρουαρίου 1960. Από κει το ανακαλύπτουν και το υιοθετούν οι Σοβιετικοί θεωρώντας ότι το περιεχόμενό του είναι συμβατό με την πολιτική τους υπέρ των αγώνων που διεξάγουν οι λαοί του Τρίτου Κόσμου ενάντια στην αποικιοκρατία. Το έργο αναδημοσιεύτηκε στο έγκυρο περιοδικό «Νόβι Μιρ» (Νέος Κόσμος) τον Σεπτέμβριο του 1960 και πυροδότησε αμέσως το ενδιαφέρον του θεατρικού κόσμου της ΕΣΣΔ. Αρχής γενομένης από το περίφημο Μάλι Τεάτρ της Μόσχας, στη σκηνή του οποίου ανέβηκε τον Νοέμβριο του 1960, το «νησί» απογειώθηκε και μαζί του ο συγγραφέας του.
Κατά συνέπεια, η διαγραφή του Πάρνη από το ΚΚΕ πέρασε σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τον ευρύτερο πολιτικό στόχο που υπηρετούσε το έργο τόσο στο επίπεδο της μικρής Κύπρου όσο και στη μεγαλύτερη κλίμακα της αντιαποικιακής πάλης που ήταν στα φόρτε της στην Ασία και την Αφρική. Όμως, η δικαίωση αυτή δεν απέτρεψε ορισμένους από τους παλιούς του συντρόφους, ιδίως αυτούς που ανήκαν στον καλλιτεχνικό-πνευματικό χώρο, να συνεχίσουν την πολεμική τους εναντίον του με νέα ένταση. Ένα κοκτέιλ κομματικού καθήκοντος και προσωπικών αδυναμιών. Ο Πάρνης είχε πάρει από το 1957 στα χέρια του ένα «υπόμνημα» το οποίο οκτώ Έλληνες διανοούμενοι είχαν αποστείλει στους Σοβιετικούς διαμαρτυρόμενοι για τη δημοσίευση κειμένων του αντικομματικού Πάρνη σε έγκυρα σοβιετικά έντυπα. Ένα αντίγραφο της καταγγελίας-διαμαρτυρίας αυτής είχαν παραδώσει στον Πάρνη οι φίλοι του Ρώσοι συγγραφείς για να του επιστήσουν την προσοχή για τους εχθρούς που είχε αποκτήσει και τους κινδύνους που ελλόχευαν.
Υπόγειος κίνδυνος
Ο Πάρνης, το 1961, είχε κάθε λόγο να πλέει σε πελάγη ευτυχίας. Το «Νησί της Αφροδίτης» παιζόταν σε 170 θέατρα, σε όλη τη Σοβιετική Ένωση, ίσως και σε περισσότερα από 200 σε κάποια φάση, και οι κριτικοί στις εφημερίδες και τα περιοδικά το επαινούσαν με μακροσκελή δημοσιεύματα.
Αλλά, μετά την εκπληκτική επιτυχία της «Αφροδίτης», ο Πάρνης μπορεί και να σκέφτηκε προς στιγμήν ότι οι Σοβιετικοί δεν θα είχαν πια πρόβλημα μαζί του παρ’ όλο που συνέχισε να έχει τακτική επικοινωνία με τον Ζαχαριάδη. Σ’ αυτό το σημείο ο Πάρνης είχε πέσει έξω. Και όταν το κατάλαβε πάλεψε παλικαρίσια, όπως πάλεψε και στην περίοδο της διαγραφής του. Όμως, τα στοιχεία που αποκαλύπτουν τι ακριβώς γινόταν στα παρασκήνια των Κεντρικών Επιτροπών έφτασαν στα χέρια του μόλις σήμερα, μισό αιώνα μετά, όταν έπιασε και διάβασε το άγνωστο υλικό που έφερε και του παρέδωσε ο Παπαδάτος από τη Μόσχα!
Σημαντικότερο απ’ όλα θεωρεί το γράμμα του Νίκου Ζαχαριάδη προς τους αξιωματούχους της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, σε τόσο υψηλό επίπεδο, το περιεχόμενο του οποίου αποκαλύπτει ότι ο Πάρνης κινδύνευε περισσότερο απ’ όσο νόμιζε ο ίδιος γιατί οι πρώην σύντροφοί του δεν είχαν καθόλου πτοηθεί από την αναγνώριση και την επιτυχία του –το αντίθετο μάλιστα, είχαν εξοργιστεί περισσότερο- και χρησιμοποιούσαν με μεγαλύτερη πίεση όλα τα μέσα για να τον απομονώσουν. Προφανώς ο Ζαχαριάδης είχε καλύτερη πληροφόρηση από τον Πάρνη για όσα μαγειρεύονταν στις κομματικές αυλές. Είναι φανερό από το ύφος της επιστολής του ότι ο Ζαχαριάδης προσπαθεί -θέτοντας αυτά που έχει υπόψη του στα ανώτατα κλιμάκια του ΚΚΣΕ- να αποτρέψει τα χειρότερα.
Αλλά αυτό δεν είναι το μόνο έγγραφο που δείχνει τι διαδραματιζόταν εν αγνοία του Πάρνη στα κέντρα λήψης των αποφάσεων κάτω από την πίεση των παλιών του συντρόφων. Είχαν επιστρατεύσει ακόμα και τον γενικό γραμματέα του ΑΚΕΛ, που μόλις δύο χρόνια πριν είχε πρώτος δημοσιεύσει ολόκληρο το θεατρικό έργο, που όψιμα απέρριπτε, στο επίσημο περιοδικό του κόμματος από το οποίο το παρέλαβαν οι Σοβιετικοί!
Σε ένα απ’ αυτά τα ντοκουμέντα αναφέρεται το περιεχόμενο μιας συνάντησης που πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή στελεχών του ΚΚΣΕ και των φιλικά διακείμενων στον Πάρνη λογοτεχνών προκειμένου οι αξιωματούχοι της Κ.Ε. να τους ενημερώσουν για τα μέτρα που είχε αποφασιστεί να ληφθούν σε βάρος του Πάρνη και να ζητήσουν απ’ αυτούς να κάνουν άλλη μια προσπάθεια για να του αλλάξουν τα μυαλά, να βάλει νερό στο κρασί του ώστε να ικανοποιηθεί η πλευρά του ΚΚΕ.
Αποκαθήλωση
 |
| Από την απόφαση διαγραφής του Αλέξη Πάρνη από το ΚΚΕ |
Βέβαια, θες οι επίμονες πιέσεις εκ μέρους του ΚΚΕ, θες η κατηγορηματική θέση που διατυπώνει κατά του Πάρνη ο ίδιος ο Κύπριος γραμματέας του ΑΚΕΛ Εζεκιήλ Παπαϊωάννου, με επιστολή του στο ΚΚΣΕ, οι ιθύνοντες είχαν ήδη αρχίσει με τη διοχέτευση εντολών να κατεβάζουν το «Νησί της Αφροδίτης» από τις θεατρικές σκηνές και να μπλοκάρουν την κυκλοφορία των νέων έργων του Πάρνη που είχαν μπει σε διαδικασία έκδοσης.
Ο Πάρνης δεν φαίνεται από τα έγγραφα ότι απειλήθηκε να σταλεί στην εξορία, αλλά αυτό δεν αποκλείεται να συνέβαινε στη συνέχεια, λαμβάνοντας υπόψη ότι εξορίστηκαν κι άλλοι Ζαχαριαδικοί εκείνη τη χρονιά, το 1962, με πρώτο τον ίδιο τον Νίκο Ζαχαριάδη που από το Μποροβιτσί βρέθηκε απομονωμένος στο μακρινό Σουργκούτ της Σιβηρίας. Αυτό που γίνεται φανερό είναι ότι εξελισσόταν γοργά η αποκαθήλωσή του Πάρνη χωρίς να είναι σαφές το μέλλον του.
Ο Πάρνης μάς είπε ότι αγνοούσε την έκταση αυτού του παρασκηνίου στο οποίο κρινόταν η τύχη του, αλλά επιβεβαιώνει ότι έγινε η συνάντησή του με τους λογοτέχνες που προσπάθησαν να του εξηγήσουν ότι θα μπορούσε να εξομαλυνθεί η κατάσταση με κάποια υποχώρηση εφόσον η Κ.Ε. του ΚΚΣΕ είχε αποφασίσει οριστικά να ικανοποιήσει το επίμονο αίτημα του ΚΚΕ για τον περιορισμό της δημιουργικής του δραστηριότητας.
Αλλά ο Πάρνης δεν ήταν διατεθειμένος να υποκύψει στους ισχυρούς, με όποιο κόστος. Όπως και να έχει, σ’ εκείνη την κρίσιμη στιγμή, ένα καινούργιο δεδομένο έδινε μια απρόσμενη «λύση» στο πρόβλημα. Η διαβούλευση πλέον δεν είχε νόημα γιατί ο Πάρνης πιεσμένος από καιρό και με ισχυρό νόστο για την Ελλάδα -ανταποκρινόμενος σε μια πρόσκληση από την Αθήνα, είχε πάρει την απόφαση να επιστρέψει στην πατρίδα του αξιοποιώντας την πολύ μεγάλη ευκαιρία που του δινόταν. Λύση για τον ίδιο, λύση και για τους Σοβιετικούς που απαλλάσσονταν αναίμακτα από μια παρουσία που τους είχε γίνει ανεπιθύμητη κάτω από τις αφόρητες πιέσεις του ΚΚΕ.
Αυτό που ξενίζει ιδιαίτερα είναι ότι τα μέλη του κόμματος που προσπαθούσαν να τον ρίξουν από το βάθρο του, μάλλον δεν ανησυχούσαν καθόλου, αν δεν τις επιδίωκαν κιόλας, για τις συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η πολεμική τους σε βάρος ενός μοναχικού ανθρώπου. Από το να εμποδιστεί να δημοσιεύει τα έργα του μέχρι να εκτοπιστεί για πολλά χρόνια σε μακρινές άγνωστες περιοχές της Σιβηρίας, του Ουζμπεκιστάν ή του Καζαχστάν. Αυτό συνάγεται και από την αδιαφορία που επέδειξαν όλοι, τότε και αργότερα, για την τύχη όλων των πρώην συντρόφων τους που -με παρεμβάσεις δικές τους ή με την ανοχή και συγκατάβασή τους, εξορίστηκαν σαν «εχθροί» της ΕΣΣΔ, του ΚΚΕ και του λαού, για να αφήσουν την τελευταία τους πνοή και τα κόκαλα όχι ηρωικά στο Γράμμο ή στο Βίτσι αλλά καταφρονεμένοι στο πουθενά της αχανούς επικράτειας της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Αλέξης Πάρνης γνωρίζει από τα έγγραφα που έχουν περιέλθει στην κατοχή του τα ονόματα εκείνων που τον κατάτρεξαν, αλλά, μέχρι σήμερα, δεν τα έχει δημοσιοποιήσει. Αν και πλέον πολλά ντοκουμέντα είναι ανοιχτά στον κάθε έναν που ενδιαφέρεται όχι μόνο για τις λαμπρές, αλλά και για τις πιο σκοτεινές πλευρές των αγώνων για ελευθερία, ανεξαρτησία, αξιοπρέπεια και σοσιαλισμό.
Συνεχίζεται
Φάκελος Αλέξη Πάρνη: Η σειρά των άρθρων ΕΔΩ
Πηγή: e-dromos.gr
Στέλιος Ελληνιάδης: Σχετικά με τον Συντάκτη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου