Σπύρος Μανουσέλης
Για το τέλος του έτους επιλέξαμε τρία πολύ ενδιαφέροντα και άριστα μεταφρασμένα επιστημονικά βιβλία που κυκλοφόρησαν
Η καταγωγή του σύγχρονου νου - Τρία στάδια στην εξέλιξη της κουλτούρας και της γνωσιακής λειτουργίας
Μτφρ. Σταμάτης Ντώνιας επιστ. επιμ. Γιώργος Μαραγκός εκδ. ΜΙΕΤ, σελ. 479
Αν και έχει περάσει πάνω από 1,5 αιώνας απ’ όταν ο Κάρολος Δαρβίνος πρότεινε την πρώτη ολοκληρωμένη εξελικτική θεωρία για το πώς η φυσική επιλογή διαμορφώνει τα σωματικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά κάθε ζωντανού οργανισμού, μόνο τις τελευταίες δεκαετίες η επιστήμη άρχισε να διερευνά το πώς η εξέλιξη διαμορφώνει και τα νοητικά χαρακτηριστικά των οργανισμών (εξελικτική και γνωστική ψυχολογία).
Αυτή η προκλητική ιδέα, ότι δηλαδή η εξέλιξη δεν αφορά μόνο τα υλικά σώματα αλλά και τις «άυλες» νοητικές ικανότητες που αυτά τα βιολογικά σώματα διαθέτουν, θα αποτελέσει την προϋπόθεση για τη διαμόρφωση ενός νέου διεπιστημονικού κλάδου, της νοητικής-γνωσιακής αρχαιολογίας.
Μέχρι πριν από δύο δεκαετίες το ευρύτερα αποδεκτό μοντέλο εξήγησης της ανάδυσης του σύγχρονου ανθρώπινου νου ήταν αυτό του απότομου, σχεδόν «μαγικού» άλματος προς τα εμπρός, δηλαδή της μεγάλης πολιτισμικής έκρηξης πριν από περίπου 40-50 χιλιάδες χρόνια.
Αυτή η μεγάλη πολιτισμική επανάσταση έλαβε χώρα στην Κεντρική Ευρώπη και σχετίζεται με την ομαδική μετανάστευση από την Εγγύς Ανατολή ανθρώπων με κάποια δικά μας ανατομικά χαρακτηριστικά (άνθρωποι Κρο Μανιόν και, κατόπιν, οι Νεάντερταλ). Ετσι επιχειρούν να εξηγήσουν την ξαφνική εμφάνιση των εκπληκτικών βραχογραφιών και των συμμετρικών εργαλείων από πέτρα και κόκαλα, αλλά και την ανακάλυψη τάφων με κτερίσματα. Ευρήματα που προϋποθέτουν την ανάπτυξη μιας ανώτερης τεχνολογίας που βασίζεται σε μια πιο σύνθετη αφαιρετική σκέψη.
Οπως όμως συμβαίνει συχνά με τα επιστημονικά μοντέλα που στηρίζονται σε εμπειρικά δεδομένα, στην προκειμένη περίπτωση σε παλαιοντολογικά ευρήματα, υπάρχουν πάντα εναλλακτικές ερμηνείες.
Μια εξελικτική ερμηνεία της εμφάνισης του «σύγχρονου» νου υποστηρίζει ότι δεν υπήρξε καμία απότομη αλλαγή αλλά αντίθετα μια σταδιακή βιολογική εξέλιξη που συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια. Εκεί αναπτύχθηκε και από εκεί διαδόθηκε βαθμηδόν σε όλον σχεδόν τον πλανήτη (Out of Africa).
Το εναλλακτικό εξελικτικό μοντέλο για τη «Μεγάλη Εκρηξη» του ανθρώπινου νου υποστηρίζει ότι όλες οι νοητικές προϋποθέσεις της σύγχρονης συμπεριφοράς (προφορικός λόγος, συμβολική σκέψη, τεχνογνωσία) ήταν κοινά χαρακτηριστικά όλων των ανθρώπινων πληθυσμών που υπήρχαν ήδη πριν από 200 χιλιάδες χρόνια (!) και ότι η εμφάνιση και επανεμφάνιση αυτών των ανώτερων νοητικών συμπεριφορών εξαρτάται από τοπικές κλιματικές ή γεωγραφικές συνθήκες, αλλά και από πολιτισμικές ή ενδεχομένως και γενετικές ανταλλαγές μεταξύ των διαφορετικών ανθρώπινων πληθυσμών.
Πέρα όμως από τις διάφορες εναλλακτικές ερμηνείες των απολιθωμένων ευρημάτων παραμένει το μεγάλο ερώτημα σχετικά με την εξέλιξη στον χρόνο του ανθρώπινου νου. Η μεγάλη δυσκολία αυτού του ερωτήματος σχετίζεται με το γεγονός ότι τα νοητικά φαινόμενα είναι «άυλα» και δεν αφήνουν αποτυπώματα της εξέλιξής τους στον χρόνο.
Ο πρώτος και πιο επιφανής ερευνητής αυτής της εξέλιξης είναι ο Καναδός νευροψυχολόγος Merlin Donald, ο οποίος στο περίφημο βιβλίο του «Η καταγωγή του σύγχρονου νου» υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη της ανθρώπινης νοητικής συμπεριφοράς συντελέστηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις που αφορούν κυρίως τους τρόπους που ο νους μας αναπαριστά τις ίδιες του τις εμπειρίες.
Σύμφωνα με τον Donald, οι απαρχές ενός προ-ανθρώπινου νου μπορούν να αναγνωριστούν ήδη πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια, όταν οι πρώτοι Αφρικανοί ανθρωπίδες ανέπτυξαν μια «επεισοδιακή συνείδηση», συγκρίσιμη με αυτή των σημερινών χιμπατζήδων. Μια υποτυπώδη συνείδηση, ικανή να συλλαμβάνει την άμεση σημασία των συμβάντων αλλά ανίκανη να σκεφτεί τις συνέπειές τους στο απώτερο μέλλον ή το αφαιρετικό νόημά τους.
Το αμέσως επόμενο βήμα ήταν η ανάπτυξη της «μιμητικής συνείδησης», πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια, που σηματοδοτεί την εμφάνιση ενός πρωτανθρώπινου νου. Από αυτή τη μιμητική συνείδηση θα προκύψει, πριν από 150 χιλιάδες χρόνια, η λεξιλογική-συμβολική σκέψη. Αν η μίμηση απελευθέρωσε τον νου από τα δεσμά της πρόσκαιρης επεισοδιακής σκέψης, η έλευση της λεξιλογικής-συμβολικής συνείδησης τον απελευθέρωσε από τους πραγματολογικούς περιορισμούς της απλής μίμησης.
Το τελευταίο μεγάλο βήμα είναι η εξέλιξη του θεωρητικού-αφαιρετικού νου που προϋποθέτει τη διαπλοκή του λόγου με την αφηρημένη σκέψη. Από τις περίτεχνες βραχογραφίες των σπηλαίων, που αναπαριστούν τις νοητικές εμπειρίες των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων, μέχρι την ανακάλυψη της γραφής, πριν από 6 χιλιάδες χρόνια, δεν υπάρχει πια αγεφύρωτο χάσμα.
Μολονότι δεν διαθέτουμε οριστικές απαντήσεις στο ακανθώδες πρόβλημα της ανάδυσης του ανθρώπινου νου, δεν μπορεί πλέον να θεωρείται άλυτο. Και όπως η βιολογική θεωρία της εξέλιξης μας βοήθησε να εξηγήσουμε ορθολογικά την προέλευση και την ανάπτυξη της ζωής, η ανολοκλήρωτη σήμερα θεωρία της νοητικής εξέλιξης μας οδηγεί στο να κατανοήσουμε τον ανθρώπινο νου μάλλον ως προϊόν της βιολογικής-κοινωνικής εξέλιξης και όχι βέβαια μιας υπερφυσικής επιφοιτήσεως, που τίποτα δεν εξηγεί επειδή πιστεύει ότι «γνωρίζει» τα πάντα.
Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε ότι η πολύ καλή μετάφραση και άριστα επιμελημένη έκδοση αυτού του σημαντικού βιβλίου έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο γνωστικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία.
Η υπόθεση της ευτυχίας - Σύγχρονες αλήθειες μέσα στην αρχαία σοφία
μτφρ. Γ. Μίχα, Γ. Παπαδόγγονας επιμ. Γιάννης Παπαδόγγονας εκδ. ΠΕΚ, σελ. 320
Αντικείμενο αυτής της γοητευτικής μονογραφίας είναι η διαρκής και συνήθως ατελέσφορη αναζήτηση από τους ανθρώπους της κατάστασης ευτυχίας. Μολονότι σφοδρότατα επιθυμητή και πανανθρώπινη, αυτή η κατάσταση ψυχοσωματικής ευδαιμονίας εξακολουθεί να παραμένει εντυπωσιακά ασαφής (ψυχολογικά) και απροσδιόριστη (γνωστικά).
Για έναν κορυφαίο ψυχολόγο, όπως ο συγγραφέας, αυτή η ενοχλητική απροσδιοριστία και το δυσεπίτευκτο της ανθρώπινης ευτυχίας αποτελούν ένα πρώτης τάξεως πρόβλημα. Αποφάσισε, λοιπόν, να διερευνήσει τις νευροβιολογικές, ψυχολογικές και ηθικές-κοινωνικές προϋποθέσεις αυτής της τόσο φευγαλέας ανθρώπινης κατάστασης.
Το αποτέλεσμα αυτής της δεκαετούς έρευνας είναι το «H υπόθεση της ευτυχίας», ένα βιβλίο που αναλύει δέκα μεγάλες ιδέες σχετικά με την ευτυχία μέσω μίας εξαιρετικά διαφωτιστικής μεταφοράς, που λειτουργεί ως εξηγητικό κλειδί.
Η μεταφορά, που ο συγγραφέας δανείζεται από τον Βούδα, είναι αυτή του ελέφαντα και του αναβάτη: με άγριο ελέφαντα παρομοιάζεται η σύνθετη και ετερόκλητη ανθρώπινη ψυχοδομή με τις ενστικτώδεις ενορμήσεις, τα αντιφατικά συναισθήματα και επιθυμίες. Ενώ στον αναβάτη και επίδοξο εκπαιδευτή αντιστοιχεί ο συνειδητός και έλλογος νους, που επιχειρεί, συνήθως μάταια, να χαλιναγωγήσει αυτό το ατίθασο ζώο.
Διόλου περίεργο λοιπόν που σημείο εκκίνησης αυτού του βιβλίου είναι η διαπίστωση πως συνήθως «θεωρούμε ότι μέσα σε κάθε σώμα υπάρχει ένα άτομο, αλλά κατά κάποιο τρόπο ο καθένας από εμάς μοιάζει περισσότερο με επιτροπή που έχει συγκροτηθεί για να εκτελέσει κάποια εργασία, αλλά της οποίας τα μέλη διαπιστώνουν συχνά ότι υπηρετούν αντίθετους σκοπούς».
Μια διόλου πρωτότυπη διαπίστωση, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο συγγραφέας, αφού είχε διατυπωθεί ρητά από όλους τους μεγάλους στοχαστές. Το ζητούμενο σήμερα είναι να διαπιστώσουμε αν και πώς μπορεί η πρόσφατη επιστημονική γνώση να διαφωτίσει αυτό το πανάρχαιο ανθρώπινο πρόβλημα.
Αυτό ακριβώς κάνει -με μεγάλη επιτυχία- σε αυτό το βιβλίο ο Τζόναθαν Χάιντ: μας αποκαλύπτει με ποιον τρόπο η αρχαία φιλοσοφική κατανόηση της ανθρώπινης φύσης συναντά την πρόσφατη κατανόηση των διαχρονικών βιοψυχολογικών αρχών της και εμπλουτίζεται από την επιστημονική γνώση της δομής και της λειτουργίας του ανθρώπινου νου, προσφέροντάς μας μια πιο διαυγή εικόνα των ετερόκλητων δυνάμεων που συνδιαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας.
Ετσι, το κάθε του κεφάλαιο είναι μια προσπάθεια όχι μόνο να εξοικειωθούμε με μία μεγάλη ιδέα που έχουν ανακαλύψει πολλοί πολιτισμοί, αλλά και να την αμφισβητήσουμε υπό το πρίσμα όσων γνωρίζουμε σήμερα. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αποσπάσουμε από αυτήν τα διδάγματα που εξακολουθούν να ισχύουν στη σύγχρονη ζωή.
Πρόκειται εμφανώς για ένα σύνθετο συγγραφικό εγχείρημα που ο Τζόναθαν Χάιντ έφερε σε πέρας χάρη στις πολυετείς έρευνές του στο πεδίο της Θετικής Ψυχολογίας, αλλά και τις σπουδές του στη Φιλοσοφία. Πράγματι, ως καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, εστίασε τις έρευνές του στην ανθρώπινη ηθική συμπεριφορά και συγκεκριμένα στο να δείξει πώς μπορεί κανείς να προσεγγίσει τα ηθικά κίνητρα των αντιπάλων του με κατανόηση και σεβασμό.
Η Λιμνοθάλασσα - Πώς ο Αριστοτέλης επινόησε την επιστήμη
Μτφρ. Αιμιλία & Εμιλυ Κρητικού Επιμ. Στασινός Σταυριανέας Εκδ. Ροπή, σελ. 576
Ο Αριστοτέλης είναι αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Συγγραφέας της «Μεταφυσικής», της «Ποιητικής», των «Πολιτικών» και της «Λογικής», το έργο του καθόρισε κυριολεκτικά τα θεμέλια και την πορεία της δυτικής σκέψης μέχρι σήμερα. Σε αντίθεση, όμως, με τον δάσκαλό του τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης δεν υποτιμούσε καθόλου τον φυσικό κόσμο και τους προγενέστερους ή σύγχρονους φυσικούς φιλοσόφους (προσωκρατικούς).
Εμπνευσμένος μάλιστα από το έργο τους πραγματοποίησε ο ίδιος πολλές εμπειρικές έρευνες και παρατηρήσεις με σκοπό να κατανοήσει τις αρχές των φυσικών φαινομένων και να διαπιστώσει αν αυτές συμφωνούν με ή επιβεβαιώνουν τις αρχές της μεταφυσικής του. Η πρωτοτυπία και η επιρροή της αριστοτελικής σκέψης ήταν τόσο μεγάλη που επί δύο χιλιετίες θεωρήθηκε η απόλυτη αυθεντία σε όλους τους αναγνωρισμένους γνωστικούς τομείς: από τη Φιλοσοφία μέχρι τη Θεολογία και από τη Φυσική μέχρι την Ηθική.
Διόλου περίεργο, λοιπόν, που η ανάδυση της σύγχρονης φυσικής επιστήμης όφειλε να απαξιώσει και να αμφισβητήσει τις αρχές της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας. Κάτι που αποδείχτηκε εξαιρετικά παραγωγικό και επωφελές για την ανάπτυξη της νεωτερικής επιστημονικής σκέψης.
Δυστυχώς, όμως, αυτή η απολύτως δικαιολογημένη απαξίωση του αριστοτελισμού ως κυρίαρχου δόγματος είχε συνέπεια να απορριφθούν, με περισσή ευκολία, και οι επιστημονικές μελέτες του Αριστοτέλη για τα ζωικά φαινόμενα και συνεπώς να υποτιμηθεί ο ρόλος των πρωτοποριακών ιδεών του στη διαμόρφωση της βιολογικής σκέψης κατά τη νεωτερική εποχή. Αυτό το σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία της βιολογικής σκέψης ήρθε να διαφωτίσει «Η λιμνοθάλασσα» του Αρμαντ Μαρί Λερουά.
Πρόκειται για ένα γοητευτικό βιβλίο ιστορίας ή μάλλον αρχαιολογίας της επιστημονικής βιολογικής σκέψης που υπογράφει ένας επιφανής εξελικτικός βιολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Imperial College του Λονδίνου. Σε αυτό διερευνά το «έγκλημα» της συστηματικής παρανόησης και υποτίμησης των απρόσμενα σύγχρονων αριστοτελικών ιδεών για τη ζωή, χωρίς να παραβλέπει ωστόσο και τις αστοχίες ή τις ελλείψεις του μεγαλοφυούς Σταγειρίτη.
Πράγματι, ο Λερουά μάς αποκαλύπτει ότι η επιστήμη του Αριστοτέλη είναι βαθύτατα συνυφασμένη με το φιλοσοφικό του σύστημα και ταυτοχρόνως ότι η σύγχρονη βιολογική σκέψη φέρει -ακόμη και σήμερα- τα αποτυπώματα του επινοητή της, που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν είναι άλλος από τον Αριστοτέλη.
Ταξιδιωτικό ημερολόγιο και επιστημονική μελέτη, το βιβλίο «Η Λιμνοθάλασσα» επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τη γένεση των αριστοτελικών ιδεών για τη ζωή και τους έμβιους οργανισμούς. Η περιπέτεια της ανακάλυψης της επιστήμης του έμβιου κόσμου από τον Αριστοτέλη συνδέεται με την επίσκεψη και την παραμονή του στη Λέσβο, για να συναντηθεί με τον φίλο του και εκλεκτό βοτανολόγο Θεόφραστο. Με τη βοήθεια του οποίου, τα επόμενα δύο χρόνια, έθεσε τα μεθοδολογικά και επιστημολογικά θεμέλια για τη γένεση μιας αυστηρά εμπειρικής και αυτόνομης επιστημονικής σκέψης σχετικά με τα ζωικά φαινόμενα.
Το 345 π.Χ. ο Αριστοτέλης επισκέφθηκε για πρώτη φορά στο νησί της Λέσβου σε ηλικία 39 ετών. Εκεί συχνά επισκεπτόταν συχνά τον Κόλπο της Καλλονής όπου και μελετούσε οτιδήποτε ζούσε σε αυτόν, τα ψάρια, τα σαλιγκάρια, τα οστρακόδερμα, τις σουπιές, τα χταπόδια, τα δελφίνια. Ενδιαφερόταν επίσης για τα πουλιά, τα ερπετά και τα έντομα που ζούσαν στις πλαγιές του νησιού.
Τα παρατηρούσε, τα ταξινομούσε, μελετούσε λεπτομερώς την ανατομία τους, όχι μόνο για να κατανοήσει τον ιδιαίτερο τρόπο λειτουργίας και συμπεριφοράς αυτών των ζώων, αλλά και το γιατί δρούσαν με αυτό τον τρόπο και όχι διαφορετικά. Αυτές οι εμπειρικές παρατηρήσεις ήταν το θεμέλιο για μετέπειτα βιβλία του, ένα βιβλίο αναλυτικής ανατομίας, ένα άλλο για τη φυσιολογία, ένα για την κίνηση των ζώων, αλλά και για την αναπαραγωγική διαδικασία, ένα για τη γήρανση και τον θάνατό τους καθώς και το θεμελιώδες βιβλίο περί ψυχής.
Αυτά, πολύ συνοπτικά, για τη γενεαλογία των βιολογικών ιδεών του Αριστοτέλη. Το ερώτημα είναι γιατί ένας σύγχρονος και διαπρεπής βιολόγος αποφάσισε να διερευνήσει τις ξεχασμένες και υποτιμημένες ιδέες ενός Ελληνα φιλοσόφου. Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου του, ο Λερουά περιγράφει τη συγκλονιστική «αποκάλυψη», όπως την αποκαλεί ο ίδιος, που βίωσε όταν, το 2000, βρισκόταν για διακοπές στην Αθήνα και αποφάσισε να ταξιδέψει και στη Λέσβο. Πριν ξεκινήσει, αναζήτησε στο Τμήμα Κλασικών Συγγραφέων ενός βιβλιοπωλείου στο Μοναστηράκι βιβλία για το νησί.
Εκεί απρόσμενα ανακάλυψε το βιβλίο του Αριστοτέλη «Περί τα Ζώα Ιστορίαι», στην αγγλική μετάφραση του περίφημου βιολόγου D’ Arcy Thompson, το οποίο περιείχε την εξαιρετική έρευνα πάνω στη βιολογία των ζώων, που ο μεγάλος φιλόσοφος διεξήγαγε στη Λέσβο. Σε αυτό το βιβλίο ο Αριστοτέλης αναφέρει επίσης την περιοχή της Αρχαίας Πύρρας στη Λέσβο, που βρίσκεται στον Κόλπο της Καλλονής, δηλαδή τη «Λιμνοθάλασσα» που έμελε να δώσει τον τίτλο στο μελλοντικό βιβλίο του Λερουά.
Πηγή: efsyn.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Για το τέλος του έτους επιλέξαμε τρία πολύ ενδιαφέροντα και άριστα μεταφρασμένα επιστημονικά βιβλία που κυκλοφόρησαν
*************
Merlin Donald
Η καταγωγή του σύγχρονου νου - Τρία στάδια στην εξέλιξη της κουλτούρας και της γνωσιακής λειτουργίας
Μτφρ. Σταμάτης Ντώνιας επιστ. επιμ. Γιώργος Μαραγκός εκδ. ΜΙΕΤ, σελ. 479
Αν και έχει περάσει πάνω από 1,5 αιώνας απ’ όταν ο Κάρολος Δαρβίνος πρότεινε την πρώτη ολοκληρωμένη εξελικτική θεωρία για το πώς η φυσική επιλογή διαμορφώνει τα σωματικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά κάθε ζωντανού οργανισμού, μόνο τις τελευταίες δεκαετίες η επιστήμη άρχισε να διερευνά το πώς η εξέλιξη διαμορφώνει και τα νοητικά χαρακτηριστικά των οργανισμών (εξελικτική και γνωστική ψυχολογία).
Αυτή η προκλητική ιδέα, ότι δηλαδή η εξέλιξη δεν αφορά μόνο τα υλικά σώματα αλλά και τις «άυλες» νοητικές ικανότητες που αυτά τα βιολογικά σώματα διαθέτουν, θα αποτελέσει την προϋπόθεση για τη διαμόρφωση ενός νέου διεπιστημονικού κλάδου, της νοητικής-γνωσιακής αρχαιολογίας.
Μέχρι πριν από δύο δεκαετίες το ευρύτερα αποδεκτό μοντέλο εξήγησης της ανάδυσης του σύγχρονου ανθρώπινου νου ήταν αυτό του απότομου, σχεδόν «μαγικού» άλματος προς τα εμπρός, δηλαδή της μεγάλης πολιτισμικής έκρηξης πριν από περίπου 40-50 χιλιάδες χρόνια.
Αυτή η μεγάλη πολιτισμική επανάσταση έλαβε χώρα στην Κεντρική Ευρώπη και σχετίζεται με την ομαδική μετανάστευση από την Εγγύς Ανατολή ανθρώπων με κάποια δικά μας ανατομικά χαρακτηριστικά (άνθρωποι Κρο Μανιόν και, κατόπιν, οι Νεάντερταλ). Ετσι επιχειρούν να εξηγήσουν την ξαφνική εμφάνιση των εκπληκτικών βραχογραφιών και των συμμετρικών εργαλείων από πέτρα και κόκαλα, αλλά και την ανακάλυψη τάφων με κτερίσματα. Ευρήματα που προϋποθέτουν την ανάπτυξη μιας ανώτερης τεχνολογίας που βασίζεται σε μια πιο σύνθετη αφαιρετική σκέψη.
Οπως όμως συμβαίνει συχνά με τα επιστημονικά μοντέλα που στηρίζονται σε εμπειρικά δεδομένα, στην προκειμένη περίπτωση σε παλαιοντολογικά ευρήματα, υπάρχουν πάντα εναλλακτικές ερμηνείες.
Μια εξελικτική ερμηνεία της εμφάνισης του «σύγχρονου» νου υποστηρίζει ότι δεν υπήρξε καμία απότομη αλλαγή αλλά αντίθετα μια σταδιακή βιολογική εξέλιξη που συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια. Εκεί αναπτύχθηκε και από εκεί διαδόθηκε βαθμηδόν σε όλον σχεδόν τον πλανήτη (Out of Africa).
Το εναλλακτικό εξελικτικό μοντέλο για τη «Μεγάλη Εκρηξη» του ανθρώπινου νου υποστηρίζει ότι όλες οι νοητικές προϋποθέσεις της σύγχρονης συμπεριφοράς (προφορικός λόγος, συμβολική σκέψη, τεχνογνωσία) ήταν κοινά χαρακτηριστικά όλων των ανθρώπινων πληθυσμών που υπήρχαν ήδη πριν από 200 χιλιάδες χρόνια (!) και ότι η εμφάνιση και επανεμφάνιση αυτών των ανώτερων νοητικών συμπεριφορών εξαρτάται από τοπικές κλιματικές ή γεωγραφικές συνθήκες, αλλά και από πολιτισμικές ή ενδεχομένως και γενετικές ανταλλαγές μεταξύ των διαφορετικών ανθρώπινων πληθυσμών.
Πέρα όμως από τις διάφορες εναλλακτικές ερμηνείες των απολιθωμένων ευρημάτων παραμένει το μεγάλο ερώτημα σχετικά με την εξέλιξη στον χρόνο του ανθρώπινου νου. Η μεγάλη δυσκολία αυτού του ερωτήματος σχετίζεται με το γεγονός ότι τα νοητικά φαινόμενα είναι «άυλα» και δεν αφήνουν αποτυπώματα της εξέλιξής τους στον χρόνο.
Ο πρώτος και πιο επιφανής ερευνητής αυτής της εξέλιξης είναι ο Καναδός νευροψυχολόγος Merlin Donald, ο οποίος στο περίφημο βιβλίο του «Η καταγωγή του σύγχρονου νου» υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη της ανθρώπινης νοητικής συμπεριφοράς συντελέστηκε σε τρεις διαδοχικές φάσεις που αφορούν κυρίως τους τρόπους που ο νους μας αναπαριστά τις ίδιες του τις εμπειρίες.
Σύμφωνα με τον Donald, οι απαρχές ενός προ-ανθρώπινου νου μπορούν να αναγνωριστούν ήδη πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια, όταν οι πρώτοι Αφρικανοί ανθρωπίδες ανέπτυξαν μια «επεισοδιακή συνείδηση», συγκρίσιμη με αυτή των σημερινών χιμπατζήδων. Μια υποτυπώδη συνείδηση, ικανή να συλλαμβάνει την άμεση σημασία των συμβάντων αλλά ανίκανη να σκεφτεί τις συνέπειές τους στο απώτερο μέλλον ή το αφαιρετικό νόημά τους.
Το αμέσως επόμενο βήμα ήταν η ανάπτυξη της «μιμητικής συνείδησης», πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια, που σηματοδοτεί την εμφάνιση ενός πρωτανθρώπινου νου. Από αυτή τη μιμητική συνείδηση θα προκύψει, πριν από 150 χιλιάδες χρόνια, η λεξιλογική-συμβολική σκέψη. Αν η μίμηση απελευθέρωσε τον νου από τα δεσμά της πρόσκαιρης επεισοδιακής σκέψης, η έλευση της λεξιλογικής-συμβολικής συνείδησης τον απελευθέρωσε από τους πραγματολογικούς περιορισμούς της απλής μίμησης.
Το τελευταίο μεγάλο βήμα είναι η εξέλιξη του θεωρητικού-αφαιρετικού νου που προϋποθέτει τη διαπλοκή του λόγου με την αφηρημένη σκέψη. Από τις περίτεχνες βραχογραφίες των σπηλαίων, που αναπαριστούν τις νοητικές εμπειρίες των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων, μέχρι την ανακάλυψη της γραφής, πριν από 6 χιλιάδες χρόνια, δεν υπάρχει πια αγεφύρωτο χάσμα.
Μολονότι δεν διαθέτουμε οριστικές απαντήσεις στο ακανθώδες πρόβλημα της ανάδυσης του ανθρώπινου νου, δεν μπορεί πλέον να θεωρείται άλυτο. Και όπως η βιολογική θεωρία της εξέλιξης μας βοήθησε να εξηγήσουμε ορθολογικά την προέλευση και την ανάπτυξη της ζωής, η ανολοκλήρωτη σήμερα θεωρία της νοητικής εξέλιξης μας οδηγεί στο να κατανοήσουμε τον ανθρώπινο νου μάλλον ως προϊόν της βιολογικής-κοινωνικής εξέλιξης και όχι βέβαια μιας υπερφυσικής επιφοιτήσεως, που τίποτα δεν εξηγεί επειδή πιστεύει ότι «γνωρίζει» τα πάντα.
Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε ότι η πολύ καλή μετάφραση και άριστα επιμελημένη έκδοση αυτού του σημαντικού βιβλίου έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο γνωστικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία.
Jonathan Haidt
Η υπόθεση της ευτυχίας - Σύγχρονες αλήθειες μέσα στην αρχαία σοφία
μτφρ. Γ. Μίχα, Γ. Παπαδόγγονας επιμ. Γιάννης Παπαδόγγονας εκδ. ΠΕΚ, σελ. 320
Αντικείμενο αυτής της γοητευτικής μονογραφίας είναι η διαρκής και συνήθως ατελέσφορη αναζήτηση από τους ανθρώπους της κατάστασης ευτυχίας. Μολονότι σφοδρότατα επιθυμητή και πανανθρώπινη, αυτή η κατάσταση ψυχοσωματικής ευδαιμονίας εξακολουθεί να παραμένει εντυπωσιακά ασαφής (ψυχολογικά) και απροσδιόριστη (γνωστικά).
Για έναν κορυφαίο ψυχολόγο, όπως ο συγγραφέας, αυτή η ενοχλητική απροσδιοριστία και το δυσεπίτευκτο της ανθρώπινης ευτυχίας αποτελούν ένα πρώτης τάξεως πρόβλημα. Αποφάσισε, λοιπόν, να διερευνήσει τις νευροβιολογικές, ψυχολογικές και ηθικές-κοινωνικές προϋποθέσεις αυτής της τόσο φευγαλέας ανθρώπινης κατάστασης.
Το αποτέλεσμα αυτής της δεκαετούς έρευνας είναι το «H υπόθεση της ευτυχίας», ένα βιβλίο που αναλύει δέκα μεγάλες ιδέες σχετικά με την ευτυχία μέσω μίας εξαιρετικά διαφωτιστικής μεταφοράς, που λειτουργεί ως εξηγητικό κλειδί.
Η μεταφορά, που ο συγγραφέας δανείζεται από τον Βούδα, είναι αυτή του ελέφαντα και του αναβάτη: με άγριο ελέφαντα παρομοιάζεται η σύνθετη και ετερόκλητη ανθρώπινη ψυχοδομή με τις ενστικτώδεις ενορμήσεις, τα αντιφατικά συναισθήματα και επιθυμίες. Ενώ στον αναβάτη και επίδοξο εκπαιδευτή αντιστοιχεί ο συνειδητός και έλλογος νους, που επιχειρεί, συνήθως μάταια, να χαλιναγωγήσει αυτό το ατίθασο ζώο.
Διόλου περίεργο λοιπόν που σημείο εκκίνησης αυτού του βιβλίου είναι η διαπίστωση πως συνήθως «θεωρούμε ότι μέσα σε κάθε σώμα υπάρχει ένα άτομο, αλλά κατά κάποιο τρόπο ο καθένας από εμάς μοιάζει περισσότερο με επιτροπή που έχει συγκροτηθεί για να εκτελέσει κάποια εργασία, αλλά της οποίας τα μέλη διαπιστώνουν συχνά ότι υπηρετούν αντίθετους σκοπούς».
Μια διόλου πρωτότυπη διαπίστωση, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο συγγραφέας, αφού είχε διατυπωθεί ρητά από όλους τους μεγάλους στοχαστές. Το ζητούμενο σήμερα είναι να διαπιστώσουμε αν και πώς μπορεί η πρόσφατη επιστημονική γνώση να διαφωτίσει αυτό το πανάρχαιο ανθρώπινο πρόβλημα.
Αυτό ακριβώς κάνει -με μεγάλη επιτυχία- σε αυτό το βιβλίο ο Τζόναθαν Χάιντ: μας αποκαλύπτει με ποιον τρόπο η αρχαία φιλοσοφική κατανόηση της ανθρώπινης φύσης συναντά την πρόσφατη κατανόηση των διαχρονικών βιοψυχολογικών αρχών της και εμπλουτίζεται από την επιστημονική γνώση της δομής και της λειτουργίας του ανθρώπινου νου, προσφέροντάς μας μια πιο διαυγή εικόνα των ετερόκλητων δυνάμεων που συνδιαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας.
Ετσι, το κάθε του κεφάλαιο είναι μια προσπάθεια όχι μόνο να εξοικειωθούμε με μία μεγάλη ιδέα που έχουν ανακαλύψει πολλοί πολιτισμοί, αλλά και να την αμφισβητήσουμε υπό το πρίσμα όσων γνωρίζουμε σήμερα. Μόνο μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να αποσπάσουμε από αυτήν τα διδάγματα που εξακολουθούν να ισχύουν στη σύγχρονη ζωή.
Πρόκειται εμφανώς για ένα σύνθετο συγγραφικό εγχείρημα που ο Τζόναθαν Χάιντ έφερε σε πέρας χάρη στις πολυετείς έρευνές του στο πεδίο της Θετικής Ψυχολογίας, αλλά και τις σπουδές του στη Φιλοσοφία. Πράγματι, ως καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, εστίασε τις έρευνές του στην ανθρώπινη ηθική συμπεριφορά και συγκεκριμένα στο να δείξει πώς μπορεί κανείς να προσεγγίσει τα ηθικά κίνητρα των αντιπάλων του με κατανόηση και σεβασμό.
Armand Marie Leroi
Η Λιμνοθάλασσα - Πώς ο Αριστοτέλης επινόησε την επιστήμη
Μτφρ. Αιμιλία & Εμιλυ Κρητικού Επιμ. Στασινός Σταυριανέας Εκδ. Ροπή, σελ. 576
Ο Αριστοτέλης είναι αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών. Συγγραφέας της «Μεταφυσικής», της «Ποιητικής», των «Πολιτικών» και της «Λογικής», το έργο του καθόρισε κυριολεκτικά τα θεμέλια και την πορεία της δυτικής σκέψης μέχρι σήμερα. Σε αντίθεση, όμως, με τον δάσκαλό του τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης δεν υποτιμούσε καθόλου τον φυσικό κόσμο και τους προγενέστερους ή σύγχρονους φυσικούς φιλοσόφους (προσωκρατικούς).
Εμπνευσμένος μάλιστα από το έργο τους πραγματοποίησε ο ίδιος πολλές εμπειρικές έρευνες και παρατηρήσεις με σκοπό να κατανοήσει τις αρχές των φυσικών φαινομένων και να διαπιστώσει αν αυτές συμφωνούν με ή επιβεβαιώνουν τις αρχές της μεταφυσικής του. Η πρωτοτυπία και η επιρροή της αριστοτελικής σκέψης ήταν τόσο μεγάλη που επί δύο χιλιετίες θεωρήθηκε η απόλυτη αυθεντία σε όλους τους αναγνωρισμένους γνωστικούς τομείς: από τη Φιλοσοφία μέχρι τη Θεολογία και από τη Φυσική μέχρι την Ηθική.
Διόλου περίεργο, λοιπόν, που η ανάδυση της σύγχρονης φυσικής επιστήμης όφειλε να απαξιώσει και να αμφισβητήσει τις αρχές της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας. Κάτι που αποδείχτηκε εξαιρετικά παραγωγικό και επωφελές για την ανάπτυξη της νεωτερικής επιστημονικής σκέψης.
Δυστυχώς, όμως, αυτή η απολύτως δικαιολογημένη απαξίωση του αριστοτελισμού ως κυρίαρχου δόγματος είχε συνέπεια να απορριφθούν, με περισσή ευκολία, και οι επιστημονικές μελέτες του Αριστοτέλη για τα ζωικά φαινόμενα και συνεπώς να υποτιμηθεί ο ρόλος των πρωτοποριακών ιδεών του στη διαμόρφωση της βιολογικής σκέψης κατά τη νεωτερική εποχή. Αυτό το σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία της βιολογικής σκέψης ήρθε να διαφωτίσει «Η λιμνοθάλασσα» του Αρμαντ Μαρί Λερουά.
Πρόκειται για ένα γοητευτικό βιβλίο ιστορίας ή μάλλον αρχαιολογίας της επιστημονικής βιολογικής σκέψης που υπογράφει ένας επιφανής εξελικτικός βιολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Imperial College του Λονδίνου. Σε αυτό διερευνά το «έγκλημα» της συστηματικής παρανόησης και υποτίμησης των απρόσμενα σύγχρονων αριστοτελικών ιδεών για τη ζωή, χωρίς να παραβλέπει ωστόσο και τις αστοχίες ή τις ελλείψεις του μεγαλοφυούς Σταγειρίτη.
Πράγματι, ο Λερουά μάς αποκαλύπτει ότι η επιστήμη του Αριστοτέλη είναι βαθύτατα συνυφασμένη με το φιλοσοφικό του σύστημα και ταυτοχρόνως ότι η σύγχρονη βιολογική σκέψη φέρει -ακόμη και σήμερα- τα αποτυπώματα του επινοητή της, που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δεν είναι άλλος από τον Αριστοτέλη.
Ταξιδιωτικό ημερολόγιο και επιστημονική μελέτη, το βιβλίο «Η Λιμνοθάλασσα» επιχειρεί να ανασυγκροτήσει τη γένεση των αριστοτελικών ιδεών για τη ζωή και τους έμβιους οργανισμούς. Η περιπέτεια της ανακάλυψης της επιστήμης του έμβιου κόσμου από τον Αριστοτέλη συνδέεται με την επίσκεψη και την παραμονή του στη Λέσβο, για να συναντηθεί με τον φίλο του και εκλεκτό βοτανολόγο Θεόφραστο. Με τη βοήθεια του οποίου, τα επόμενα δύο χρόνια, έθεσε τα μεθοδολογικά και επιστημολογικά θεμέλια για τη γένεση μιας αυστηρά εμπειρικής και αυτόνομης επιστημονικής σκέψης σχετικά με τα ζωικά φαινόμενα.
Το 345 π.Χ. ο Αριστοτέλης επισκέφθηκε για πρώτη φορά στο νησί της Λέσβου σε ηλικία 39 ετών. Εκεί συχνά επισκεπτόταν συχνά τον Κόλπο της Καλλονής όπου και μελετούσε οτιδήποτε ζούσε σε αυτόν, τα ψάρια, τα σαλιγκάρια, τα οστρακόδερμα, τις σουπιές, τα χταπόδια, τα δελφίνια. Ενδιαφερόταν επίσης για τα πουλιά, τα ερπετά και τα έντομα που ζούσαν στις πλαγιές του νησιού.
Τα παρατηρούσε, τα ταξινομούσε, μελετούσε λεπτομερώς την ανατομία τους, όχι μόνο για να κατανοήσει τον ιδιαίτερο τρόπο λειτουργίας και συμπεριφοράς αυτών των ζώων, αλλά και το γιατί δρούσαν με αυτό τον τρόπο και όχι διαφορετικά. Αυτές οι εμπειρικές παρατηρήσεις ήταν το θεμέλιο για μετέπειτα βιβλία του, ένα βιβλίο αναλυτικής ανατομίας, ένα άλλο για τη φυσιολογία, ένα για την κίνηση των ζώων, αλλά και για την αναπαραγωγική διαδικασία, ένα για τη γήρανση και τον θάνατό τους καθώς και το θεμελιώδες βιβλίο περί ψυχής.
Αυτά, πολύ συνοπτικά, για τη γενεαλογία των βιολογικών ιδεών του Αριστοτέλη. Το ερώτημα είναι γιατί ένας σύγχρονος και διαπρεπής βιολόγος αποφάσισε να διερευνήσει τις ξεχασμένες και υποτιμημένες ιδέες ενός Ελληνα φιλοσόφου. Από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου του, ο Λερουά περιγράφει τη συγκλονιστική «αποκάλυψη», όπως την αποκαλεί ο ίδιος, που βίωσε όταν, το 2000, βρισκόταν για διακοπές στην Αθήνα και αποφάσισε να ταξιδέψει και στη Λέσβο. Πριν ξεκινήσει, αναζήτησε στο Τμήμα Κλασικών Συγγραφέων ενός βιβλιοπωλείου στο Μοναστηράκι βιβλία για το νησί.
Εκεί απρόσμενα ανακάλυψε το βιβλίο του Αριστοτέλη «Περί τα Ζώα Ιστορίαι», στην αγγλική μετάφραση του περίφημου βιολόγου D’ Arcy Thompson, το οποίο περιείχε την εξαιρετική έρευνα πάνω στη βιολογία των ζώων, που ο μεγάλος φιλόσοφος διεξήγαγε στη Λέσβο. Σε αυτό το βιβλίο ο Αριστοτέλης αναφέρει επίσης την περιοχή της Αρχαίας Πύρρας στη Λέσβο, που βρίσκεται στον Κόλπο της Καλλονής, δηλαδή τη «Λιμνοθάλασσα» που έμελε να δώσει τον τίτλο στο μελλοντικό βιβλίο του Λερουά.
Πηγή: efsyn.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου