Ο ιερός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστός ως Καπνικαρέα, χτισμένος τον 11ο και τον 12ο αιώνα, βρίσκεται στη μέση του πεζόδρομου της οδού Ερμού, εκεί πού διασταυρώνεται με την οδό Καλαμιώτου, κοντά στην περιοχή Μοναστηράκι, και αποτελεί ένα σημαντικότατο βυζαντινό μνημείο της Αθήνας. Ο ναός είναι χτισμένος με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα και στην τοιχοποιία του ενσωματώνονται αρχιτεκτονικά μέρη παλαιοχριστιανικών μνημείων.
Η επικρατέστερη άποψη για το προσωνύμιο Καπνικαρέα συνδέεται με τον ιδρυτή του ναού, ο οποίος πιθανότατα ήταν «Καπνικάριος», δηλαδή εισπράκτορας του καπνικού φόρου. Ο καπνικός φόρος ήταν ο φόρος καπνοδόχου, αφορούσε δηλαδή τις κατοικημένες οικοδομές, από τις οποίες έβγαινε καπνός χάρη στην εστία που χρησιμοποιούσαν για θέρμανση ή μαγείρεμα. Το φόρο αυτό, που είχε καταργήσει εν μέρει η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, τον επανέφερε όμως ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α΄(802-811) μαζί με επιπλέον φόρους, που έμειναν γνωστοί στην ιστορία ως «κακώσεις του Νικηφόρου». Πιθανόν, λοιπόν, το «Καπνικάριος» να κατέληξε να είναι οικογενειακό επίθετο, εξαιτίας του επαγγέλματος, και να ανήκε στον κτήτορα του ναού.
Μια δεύτερη ετυμολογική εκδοχή, που συνδέεται με την ονομασία του ναού ως Καπνικαρέα, αναφέρεται στο γεγονός ότι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μετά την πυρπόληση της Αθήνας από τους Τούρκους το 1689, βρέθηκε στο ναό ακέραιη η εικόνα της Παναγίας αλλά «κατακαπνισμένη».
Η ονομασία «Καπνικαρέα» απαντάται ακόμη και σε κύκλους λογίων της εποχής της Τουρκοκρατίας, όταν ο ναός έφερε και το όνομα «Εκκλησία της Βασιλοπούλας», γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, πιστευόταν ότι ήταν μια από τις εκκλησίες που έχτισε στην Αθήνα η Αθηναία Ευδοκία, σύζυγος του αυτοκράτορα της Κων/πολης Θεοδοσίου Β’ (408-450), ή η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία (797-802). Ο θρύλος αυτός εξηγείται με το ότι η σημερινή εκκλησία κτίσθηκε πάνω σε προγενέστερο ναό, του οποίου η οικοδόμηση και φροντίδα αποδίδονταν σε μία από τις δύο αυτές Αθηναίες αυτοκράτειρες.
Η εκκλησία υπέστη πολλές φθορές κατά την Επανάσταση του 1821 και το 1834 επρόκειτο να κατεδαφιστεί, επειδή γινόταν η διάνοιξη της οδού Ερμού και αφού ο ναός βρίσκεται πάνω στη μέση του δρόμου. Τελικά όμως σώθηκε, ως εκ θαύματος, χάρη στην επέμβαση του φιλέλληνα πατέρα του Όθωνα, βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου. Τον ίδιο κίνδυνο, όμως, αντιμετώπισε και αργότερα εξαιτίας της κυβερνητικής απόφασης της 20ης Αυγούστου του 1863, η οποία όμως τελικά ακυρώθηκε χάρη στην παρέμβαση του τότε Μητροπολίτη Αθηνών.
Όταν η Καπνικαρέα έγινε πανεπιστημιακός ναός, πραγματοποιήθηκαν πολλές επισκευές για την αποκατάστασή του στην αρχαιοπρεπή του εμφάνιση, γιατί οι επίτροποι που μέχρι τότε τον διαχειρίζονταν τον είχαν παραμελήσει εντελώς και είχαν προβεί σε εξωραϊστικά έργα, χωρίς την επίβλεψη κάποιας αρμόδιας υπηρεσίας, με αποτέλεσμα να καταστραφεί και να στρεβλωθεί η θαυμάσια αρχιτεκτονική του ναού. Την ίδια εποχή προστέθηκε το ψηφιδωτό, που βρίσκεται στο πρόπυλο της εισόδου στη νότια πλευρά του ναού. Η αξιόλογη αυτή ψηφιδωτή παράσταση δημιουργήθηκε το 1936 από την Έλλη Βοΐλα πάνω σε σχέδιο του Αγήνορα Αστεριάδη και φέρει την επιγραφή «Η ΧΑΡΑ ΤΩΝ ΘΛΙΒΟΜΕΝΩΝ». Μετά από λίγα χρόνια, το 1942, ξεκίνησε και η εικονογράφηση του ναού από τον Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του.
Με το νόμο 1268/1931 η εκκλησία παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για την άσκηση των φοιτητών της Θεολογικής Σχολής, ύστερα από επίμονες ενέργειες του Αμίλκα Αλιβιζάτου, ο οποίος υπήρξε Καθηγητής του Κανονικού Δικαίου και της Ποιμαντικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διετέλεσε Πρόεδρος της Εφορείας του Πανεπιστημιακού ναού. Προηγουμένως δεν υπήρχε κάποιος ναός, για να ασκούνται στα λειτουργικά και πρακτικά μαθήματα οι φοιτητές της Θεολογικής Σχολής και ο ναός της Καπνικαρέας, παρόλο που δεν βρίσκεται κοντά στο Πανεπιστήμιο, κρίθηκε κατάλληλος, γιατί δεν ήταν ενοριακός ναός την εποχή εκείνη. Τότε ο ναός ανήκε στο Γενικό Εκκλησιαστικό Ταμείο.
Από το 1996, οπότε άρχισε να υλοποιείται το πρόγραμμα για την Ενοποίηση των Αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, το τμήμα αυτό της οδού Ερμού, το οποίο βρίσκεται στο εμπορικό τρίγωνο, πεζοδρομήθηκε με αποτέλεσμα να αναδειχθεί περισσότερο ο βυζαντινός ναός της Καπνικαρέας. Σήμερα, στο σημείο όπου βρίσκεται ο ναός, έχει δημιουργηθεί πλατεία, στην οποία έχει αποδοθεί το όνομα του ναού και γι’ αυτό αποκαλείται «Πλατεία Καπνικαρέας».
- Το ως άνω κείμενο βασίζεται στον εξαιρετικό ιστότοπο που δημιουργήθηκε στα πλαίσια του σεμιναρίου «Πολιτισμός – Διαχείριση συλλογών» που διεξήγαγε στην Αθήνα η Μονάδα Αριστείας Ανοικτού Λογισμικού του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεματικής, με επιστημονικά υπεύθυνη την καθηγήτρια κ. Μαρία Νικολαΐδη και διδάσκοντες τους κ.κ.: Ιωάννη Μελετάκη, Μάριο Μπεκατώρο και Ανάργυρο Τσαδήμα. Το υλικό που δημοσιεύεται αποτελεί μέρος διπλωματικής εργασίας με θέμα: Η τοιχογράφηση του ναού της Καπνικαρέας από τον Φώτη Κόντογλου και τους μαθητές του, που εκπονήθηκε από την Ευαγγελία Γιαννακού για τον Ιστορικό τομέα του τμήματος Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Γεώργιο Κόρδη και μέλη εξεταστικής επιτροπής την καθηγήτρια κ. Ιωάννα Στουφή-Πουλημένου και τη λέκτορα κ. Δέσποινα Μιχάλαγα.
Αξίζει να επισκεφτείτε το ιστότοπο που παρέχει πολλές ακόμα πληροφορίες και περιγραφές για τον εμβληματικό ναό της Αθήνας στη διεύθυνση: https://kapnikarea.wordpress.com/
Πηγή:postmodern.gr
Μαθήματα τέχνης και ο Ηριδανός
Ο ναός είναι επισκέψιμος για τους τουρίστες αλλά παράλληλα υπό την αιγίδα των υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού γίνονται συνεχώς μαθήματα σε μαθητές γυμνασίου. Πρόσφατα κάνει μαθήματα εκεί και το Τμήμα συντήρησης έργων αρχαιοτήτων του πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής.
“Παρουσιάζονται Θεολογικά στοιχεία για την αγιογράφηση του ναού, το πως κοσμείται ο τρούλος αλλά περισσότερο αρχαιολογικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ο ναός είναι Βυζαντινός πλινθοπερίκλειστος σταυροειδής μετά τρούλου.
Επίσης ο ναός έχει και άλλο ενδιαφέρον. Βρίσκεται επάνω από ενα ποτάμι τον Ηριδανό, ο οποίος περνάει ακριβώς κάτω απο την Καπνικαρέα και δημιουργεί μάλιστα ένα πηγάδι το οποίο υπάρχει μέσα στο ναό αλλά δεν είναι προσβάσιμο στον κόσμο” λέει ο κ.Μουτάφης ” Κάτω από τον Ηριδανό βρίσκεται οροφή του τούνελ του μετρό. Ξεκινά 17,5 μέτρα κάτω από τα θεμέλια του ναού”
Όπως σημειώνει η Καπνικαρέα δεν είναι κτισμένη επάνω σε κάποιο αρχαιοελληνικό ναό καθώς το υπέδαφος έχει σκαναριστεί με ειδικά μηχανήματα. “Αυτό που έχει βρεθεί μόνο είναι προς την δυτική πλευρά μια ρωμαϊκή δεξαμενή η οποία είναι γεμάτη με χώμα και στηρίζει και αυτή τον ναό, Οι τέσσερις κίονες που έχουν βρεθεί και βρίσκονται στο ναό έχουν μεταφερθεί από άλλα σημεία της Αθήνας εκείνης της εποχής”.
Γιώργος Αποστολίδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου