Υπήρξε μία από τις πιο ισχυρές φωνές του προοδευτικού 20ού αιώνα.
Οι παρεμβάσεις του σημάδεψαν τους εργατικούς αγώνες και άνθισαν μέσα στην κοινωνική σύγκρουση.
Φανέρωσε το πραγματικό πρόσωπο της Αμερικής, πίσω από το λαμπερό χαμόγελο του «αμερικάνικου ονείρου», είδε τα δόντια του καπιταλιστικού θηρίου που ξέσκιζε εκατομμύρια εργαζόμενους, κολίγους, ανέστιους και φτωχούς, και προειδοποίησε.
Το 1940 βραβεύτηκε με το Πούλιτζερ και το 1962 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Ο Αμερικανός πεζογράφος, σεναριογράφος και δραματουργός Τζον Στάινμπεκ, από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 έως τα δύσκολα χρόνια του '30, την εποχή της Μεγάλης Υφεσης, μέχρι και τις 20 Δεκέμβρη του 1968, που πέθανε, άφησε ανεξίτηλο σημάδι στο λογοτεχνικό τοπίο.
Εγραψε 27 λογοτεχνικά αριστουργήματα, ανάμεσά τους τα θρυλικά έργα «Ανθρωποι και Ποντίκια», «Τα Σταφύλια της Οργής» και «Ανατολικά της Εδέμ», μνημεία της λογοτεχνικής του ιδιοφυίας.
«Τα Σταφύλια της Οργής»: Προειδοποιητικό χειρόγραφο του κόσμου που έρχεται
Αν υπάρχει έργο που συμπυκνώνει τη φωνή του Στάινμπεκ, αυτό είναι τα «Σταφύλια της Οργής». Η ιστορία των Τζόουντ, μιας οικογένειας αγροτών που χάνει τη γη της από τις τράπεζες και τους μεγαλοκτηματίες, είναι η ιστορία όχι μόνο της Αμερικής αλλά κάθε χώρας όπου ο καπιταλισμός ποδοπατάει ανθρώπινες ζωές για να «αναπτυχθεί».
Οι σκηνές όπου οι τράπεζες με μηχανήματα ισοπεδώνουν τα σπίτια των αγροτών μοιάζουν σήμερα με τις εικόνες των δικών μας αγροτικών μπλόκων, των πλειστηριασμών, με τις κραυγές των ανθρώπων που βλέπουν να τους στερούν το δικαίωμα να ζήσουν. Η βία του συστήματος απέναντι στους φτωχούς είναι η ίδια σε κάθε χώρα και κάθε εποχή.
Στα «Σταφύλια της Οργής» καταγγέλλει με δραματικό αλλά και σαρκαστικό τρόπο την απάνθρωπη καταπίεση των λαϊκών μαζών από τους παλιούς μεγαλογαιοκτήμονες και τα νέα τζάκια του καπιταλιστικού κεφαλαίου, από τους κατακτητές του αμερικανικού Νότου, αποκαλύπτοντας πολύ έγκαιρα το κάλπικο «αμερικάνικο όνειρο» περί δημοκρατίας, ισονομίας, ίσων ευκαιριών και ευζωίας όλων των κατοίκων στις ΗΠΑ.
Φυσικά, δεν άργησε να κατηγορηθεί ως φιλοκομμουνιστής που διαπόμπευε την Αμερική.
Ο Στάινμπεκ έλεγε πως «ο σοσιαλισμός δεν ρίζωσε στην Αμερική, επειδή οι φτωχοί δεν βλέπουν τους εαυτούς τους σαν καταπιεσμένους προλετάριους, αλλά σαν προσωρινά ατυχήσαντες εκατομμυριούχους».
Αλλά έλεγε και κάτι άλλο: «Αν έχεις πρόβλημα ή έχεις πληγωθεί ή έχεις ανάγκη, πήγαινε στους φτωχούς. Είναι οι μόνοι που θα σε βοηθήσουν, οι μόνοι!».
Λίγοι γνωρίζουν πως ο Στάινμπεκ, πριν καταξιωθεί, δούλεψε στα ίδια τα χωράφια που περιέγραψε. Ως νεαρός εργάτης σε βαμβακοφυτείες, κουβάλησε τσουβάλια, μίλησε με μετανάστες από το Μεξικό, κοιμήθηκε σε παράγκες υπό καθεστώς δουλοπαροικίας. Οι εμπειρίες αυτές και οι κουβέντες με τους κοινωνικά απόκληρους ήταν πληγή αλλά και μάθημα γι' αυτόν. Ετσι βρήκε το θάρρος να γράψει από την πλευρά των πληγωμένων.
Ενα ακόμη άγνωστο περιστατικό που συνέβη μόλις κυκλοφόρησαν τα «Σταφύλια της Οργής» είναι ότι οι μεγαλογαιοκτήμονες της Καλιφόρνια τον απείλησαν και λίγο αργότερα δέχτηκε σφαίρες στο σπίτι του, πιθανότατα προειδοποιητικές. Ο Στάινμπεκ δεν μίλησε ποτέ δημόσια γι' αυτό, αλλά σε επιστολές του έγραφε: «Ολοι αυτοί φοβούνται περισσότερο από οτιδήποτε τον άνθρωπο που μιλάει καθαρά».
Συνήθιζε να γράφει κάθε πρωί, «για να σπάει η θλίψη» όπως έλεγε. Και, ποιος ξέρει, τότε ίσως ήταν που κατέληγε και σε συμπεράσματα όπως αυτά:
- Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος αρπακτικού που στήνει μόνος του την παγίδα του, τη δολώνει και μετά πέφτει μέσα σ' αυτήν.
- Κανένας δεν θέλει συμβουλές, μόνο επιβεβαίωση.
- Το γεγονός της ιδιοκτησίας σε παγώνει για πάντα στο «Εγώ» και σε διώχνει για πάντα από το «Εμείς».
- Κάθε πόλεμος είναι σύμπτωμα της αποτυχίας του ανθρώπου ως σκεπτόμενου ζώου.
«Ανθρωποι και Ποντίκια»: Η τραγωδία του μικρού ανθρώπου
Στο «Ανθρωποι και Ποντίκια», ο Στάινμπεκ σμιλεύει δύο θεματικές που στέκουν σαν δύο παράλληλες ράγες. Η απάνθρωπη εκμετάλλευση των ξεριζωμένων εργατών γης και η τρυφερή αλληλεγγύη, που είναι και η μόνη περιουσία των φτωχών.
Ο Λένι και ο Τζορτζ, δύο άντρες που δεν τους έμεινε τίποτα παρά μόνο ο ένας στον άλλον, ζουν το δράμα της ανακύκλωσης της φτώχειας, ένα δράμα που όσο κι αν μοιάζει μακρινό, είναι τόσο κοντά στην Ελλάδα του 2025 που τρομάζει.
Οπως και οι ξεριζωμένοι εργάτες του Μεσοπολέμου, έτσι και σήμερα χιλιάδες άνθρωποι ζουν με τον εφιάλτη της αβεβαιότητας, της περιστασιακής δουλειάς, της εργασιακής ανασφάλειας. Το «13ωρο» δεν είναι απλώς μια εργασιακή διάταξη, είναι η σύγχρονη εκδοχή του μαστιγώματος των αδύναμων.
Η ανθρωπιά των φτωχών, όμως, ο δεσμός τους, η αλληλεγγύη τους (που δεν παύουν αιώνες να είναι εκεί), είναι πάντα το μήνυμα του Στάινμπεκ.
Και ενώ με πένα αιχμηρή και καρδιά παλλόμενη αποκαλύπτει τις αυταπάτες περί «ισότητας ευκαιριών» και αποδομεί τον μύθο των ΗΠΑ ως χώρας «δικαιοσύνης και αξιοκρατίας», αυτός που γράφει τόσο θαρρετά για τους κατατρεγμένους, ο ίδιος αυτός άνθρωπος βρίσκεται αργότερα να πιέζεται από τον Μακαρθισμό, να αυτολογοκρίνεται και να μοιάζει να απομακρύνεται από το ριζοσπαστικό του παρελθόν. Ευτυχώς όμως, το αληθινό του έργο δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τους ανθρώπους που το γέννησαν. Και γι' αυτό παραμένει ζωντανό.
(Αξίζει να πούμε πως πολλά του οφείλουν ο Μάρλον Μπράντο, ο Αντονι Κουίν και ο Τζέιμς Ντιν, αφού οι δύο πρώτοι πρωταγωνίστησαν στο κινηματογραφικό του σενάριο «Viva Zapata», σε σκηνοθεσία Ελία Καζάν, και ο τρίτος έκανε το αλησμόνητο ντεμπούτο του στο «Ανατολικά της Εδέμ»).
Η Ελλάδα μέσα από τον φακό των έργων του Στάινμπεκ
Η ακρίβεια, η φτωχοποίηση, η εργασιακή εξουθένωση, το 13ωρο που νομιμοποιεί την εκμετάλλευση, όλα αυτά είναι η σύγχρονη εκδοχή της Μεγάλης Υφεσης. Και οι δικοί μας «Τζόουντ» δεν ταξιδεύουν προς την Καλιφόρνια, αλλά προς την απελπισία.
Οι Ελληνες αγρότες, που παλεύουν να επιβιώσουν απέναντι σε πολυεθνικές και μεσάζοντες, είναι οι ίδιοι άνθρωποι που περιέγραψε ο Στάινμπεκ.
Η νέα εργατική τάξη, η «ευέλικτη», η «gig economy», είναι η ίδια τάξη που κάποτε κοιμόταν στις παράγκες της Οκλαχόμα.
Και όπως τότε, έτσι και τώρα το σύστημα ζητά κάτι ακόμη, τη σιωπή.
Τη σιωπή μπροστά στην εργασιακή απορρύθμιση.
Τη σιωπή μπροστά στους μισθούς πείνας.
Τη σιωπή μπροστά στην ιδέα ότι «ο καθένας μόνος του επιβιώνει».
Αλλά ο Στάινμπεκ μάς δίδαξε ότι οι άνθρωποι επιβιώνουν μόνο όταν δεν είναι μόνοι.
Η διαχρονικότητα της εξέγερσης
Τα έργα του δεν είναι στενά λογοτεχνικά. Είναι πολιτικά. Είναι ταξικά. Είναι η κραυγή εκείνων που δεν έχουν φωνή.
Και αυτό ακριβώς είναι που μας ενώνει με τον Στάινμπεκ, η αντίληψη ότι ο κόσμος δεν αλλάζει όταν τον περιγράφεις, αλλά όταν τον πολεμάς.
Στην Ελλάδα του 2025, όπου η ανισότητα βαθαίνει, όπου η νεολαία βλέπει το μέλλον να συρρικνώνεται, όπου οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν τον πολιτισμό, τον άνθρωπο και την εργασία ως «κόστος», τα βιβλία του δεν είναι απλώς κλασικά, είναι αναγκαία.
Γιατί μας θυμίζουν ότι οι φτωχοί δεν είναι αόρατοι.
Οτι οι καταπιεσμένοι δεν είναι αριθμοί.
Οτι η οργή είναι είναι κινητήρια δύναμη.
Ισως ο Στάινμπεκ να μην περίμενε ότι έναν αιώνα μετά, τα έργα του θα συνομιλούσαν με μια μεσογειακή χώρα που παλεύει με την ακρίβεια, τα χρέη, τη φτώχεια, την ανασφάλεια. Μα αυτή είναι η μοίρα των μεγάλων, να ανήκουν παντού όπου υπάρχει αδικία.
Και σήμερα, όταν βλέπουμε εργαζόμενους να επιστρέφουν σε ώρες δουλειάς του 19ου αιώνα, όταν η κοινωνία πιέζεται να συνηθίσει την εξαθλίωση σαν «νέα κανονικότητα», όταν οι άνθρωποι αναγκάζονται να υπομένουν αυτά που κάποτε θεωρούσαν αδιανόητα, τότε ο Στάινμπεκ είναι πιο σύγχρονος από ποτέ.
20 Δεκέμβρη: Μνήμη που φωτίζει στο σκοτάδι
Καθώς αυτό το κείμενο δημοσιεύεται στις 20 Δεκέμβρη, την ημέρα που ο Τζον Στάινμπεκ έφυγε από τη ζωή, δεν μπορεί κανείς να μη σταθεί στο παράδοξο. Λίγες μόνο μέρες πριν από τα Χριστούγεννα, την πιο «οικογενειακή», την πιο «ζεστή» γιορτή του χρόνου, θυμόμαστε έναν άνθρωπο που αφιέρωσε τη ζωή του στο να περιγράφει όσους δεν είχαν σπίτι, τραπέζι, σιγουριά, μέλλον. Στην καρδιά του χειμώνα, σε εποχές φτώχειας και αβεβαιότητας και εδώ στην Ελλάδα, η παρουσία του Στάινμπεκ μοιάζει με φως που επιμένει. Μας καλεί όχι σε μια εύκολη χριστουγεννιάτικη παρηγοριά, αλλά σε μια βαθύτερη ανάγνωση της πραγματικότητας. Τίποτα δεν χαρίζεται στους αδύναμους, η αδικία δεν κάνει «γιορτές» και η αλληλεγγύη - η μόνη περιουσία που αναγνώρισε ο ίδιος - είναι η πραγματική, διαχρονική απάντηση στη σκοτεινή εποχή μας.
Ετσι, η σημερινή επέτειος δεν είναι μνημόσυνο, είναι υπενθύμιση ότι το έργο του, σαν χριστουγεννιάτικη φλόγα που αρνείται να σβήσει, ανήκει στους ζωντανούς, στους αγωνιζόμενους, σε όσους ακόμη πιστεύουν πως η ανθρωπιά μπορεί να νικήσει.
Καλά Χριστούγεννα!
Της
Σεμίνας ΔΙΓΕΝΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου