Του Σωτήρη Ρούσσου
Τις τελευταίες εβδομάδες είχαμε μια έντονη κινητικότητα στην ελληνική εξωτερική πολιτική στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής που ήρθε, μάλιστα, ως μια ευχάριστη αφύπνιση μετά από ένα λήθαργο της ελληνικής διπλωματίας στην περιοχή τα τελευταία πέντε χρόνια. Τόσο η επίσκεψη του Έλληνα ΥΠΕΞ στο Ιράν όσο και οι δηλώσεις του κατά τη διάρκεια της συζήτησης του Προϋπολογισμού για την αναγνώριση της Παλαιστίνης από το ελληνικό Κοινοβούλιο, δείχνουν ότι η νέα κινητικότητα αποκτά και στοιχεία ρεαλισμού ξεπερνώντας υπερενθουσιώδεις, ιδεοληπτικές και τελικά μονοσήμαντες προσεγγίσεις του παρελθόντος, σχετικά με τις συμμαχίες της Ελλάδας και της Κύπρου στην Ανατολική Μεσόγειο. Η επίσκεψη του στρατηγού Σίσι ήρθε να προστεθεί σε αυτήν τη θετική κινητικότητα, ανοίγοντας σημαντικές προοπτικές για ένα διακριτό ρόλο της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η κινητικότητα αυτή συνδυάζεται με δύο βασικά χαρακτηριστικά: Το ένα είναι η προτίμηση προς τριγωνικά σχήματα συνεργασίας που περιέχουν την Ελλάδα και την Κύπρο, δηλαδή Ελλάδα-Κύπρος-Αίγυπτος και Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ. Το άλλο είναι η σχεδόν μονοπώληση των επαφών από τον τομέα της ενέργειας σύμφωνα με την εικόνα που μεταδίδεται από τα ΜΜΕ και που η κυβέρνηση δεν φαίνεται να προσπαθεί να διορθώσει. Και τα δύο χαρακτηριστικά -ακόμη και άθελά τους- αυξάνουν κατά τη γνώμη μας το χάσμα μεταξύ των προσδοκιών και των δυνατοτήτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και είναι πιθανόν να δυσχεράνουν την αποτελεσματικότητά της.
Και εξηγούμαστε. Η προτίμηση των τριγωνικών σχημάτων δημιουργεί την εντύπωση ότι αντιπαρατίθενται στην Τουρκία του Ερντογάν. Η Ελλάδα και η Κύπρος δηλαδή, κράτη με σημαντικά και μακροχρόνια προβλήματα με τον τουρκικό αναθεωρητισμό, συμμαχούν με το Ισραήλ και την Αίγυπτο προκειμένου να αντιμετωπίσουν ή να προλάβουν τουρκικές διεκδικήσεις που αφορούν κυρίως την Ανατολική Μεσόγειο. Το Κάιρο και το Τελ Αβίβ, από την άλλη πλευρά, έχουν συγκυριακά προβλήματα όχι με μια μακροχρόνια στρατηγική του μετακεμαλικού τουρκικού κράτους αλλά με τις περιφερειακές επιλογές της ισλαμιστικής κυβέρνησης και προσωπικά του Ερντογάν. Το Ισραήλ θεωρεί την τουρκική κυβέρνηση ένα επιθετικό υποστηρικτή της Χαμάς και τον Ερντογάν έναν πολιτικό ηγέτη που αμφισβητεί βασικές παραμέτρους ασφάλειας του Ισραήλ στην περιοχή. Ο Αιγύπτιος πρόεδρος που συνεχίζει ουσιαστικά την πολιτική παράδοση των αυταρχικών κυβερνήσεων του παρελθόντος θεωρεί την ερντογανική Τουρκία ως επικίνδυνο αντίπαλο που αναμειγνύεται στα εσωτερικά της χώρας του ενισχύοντας ή και καθοδηγώντας τους Αδελφούς Μουσουλμάνους εναντίον του.
Την ίδια στιγμή όλη η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων και κυρίως του φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Είναι πραγματικά απογοητευτικό για τη σημερινή κυβέρνηση το γεγονός ότι συνεχίζει με ίδιους ή διαφορετικούς τρόπους το αφήγημα της κυβέρνησης Σαμαρά για την bonanza των υδρογονανθράκων που αναμένει την χώρα μας στη επόμενη στροφή της ιστορίας. Και αφού δεν έχουν βρεθεί κοιτάσματα στον ελλαδικό χώρο προωθείται μια παραλλαγή του αφηγήματος, ότι δηλαδή θα γίνουμε κόμβος μεταφοράς ενέργειας.
Είναι λογικό να αναμένει κανείς ότι στην περίπτωση που τερματιστεί η ερντογανική κυριαρχία στην τουρκική πολιτική ή που η ερντογανική κυβέρνηση αποφασίσει μια άρδην αλλαγή πλεύσης, θα είναι δύσκολο να διατηρηθεί η συγκολλητική ουσία των τριγώνων. Ιδιαίτερα σήμερα που φαίνεται ότι το Ισραήλ έχει απαλλαγεί από δυνητικές απειλές και δεν χρειάζεται το ελληνικό-κυπριακό «στρατηγικό βάθος», αφού η Συρία και το Ιράκ είναι σε διάλυση, η Χεζμπολάχ είναι σε βαθιά εμπλοκή στη Συρία, η Χαμάς, στρατιωτικά αποδυναμωμένη και χωρίς ουσιαστικούς υποστηρικτές στο εξωτερικό και οι Τζιχαντιστές απολύτως απρόθυμοι να βάλουν στο στόχαστρό τους το Ισραήλ.
Αλλά ακόμη και σήμερα, σε περίπτωση που η Τουρκία θελήσει να δοκιμάσει έμπρακτα τον αναθεωρητισμό της παραμένει μεγάλο ερωτηματικό κατά πόσο η Αίγυπτος και το Ισραήλ θα έχουν τη δυνατότητα ή τη θέληση να εμπλακούν σε μια ελληνο-τουρκική (εδώ περιλαμβάνω και την Κύπρο) διένεξη. Ιδιαίτερα, μάλιστα, αν σκεφτεί κανείς ότι τα πραγματικά εκμεταλλεύσιμα και δυνητικά προσοδοφόρα ελληνικά κοιτάσματα που γνωρίζουμε δεν βρίσκονται στην ΑΟΖ νοτίως ή νοτιοανατολικώς της Κρήτης, όπου θα υπήρχε αιγυπτιακό και ισραηλινό ενδιαφέρον, αλλά στο Βόρειο και Βορειανατολικό Αιγαίο. Συνεπώς, τα τριγωνικά σχήματα αυξάνουν την καχυποψία στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις χωρίς να προσθέτουν σημαντικά οφέλη στην ελληνική αποτρεπτική ικανότητα σε μια περίοδο σχετικής ύφεσης του έμπρακτου τουρκικού αναθεωρητισμού και κυρίως σε μια περίοδο που λόγω της ευρωπαϊκής βαρβαρότητας στο Προσφυγικό χρειάζεται μια κάποια συνεννόηση με την Άγκυρα.
Αλλά και ο ενεργειακός τομέας στον οποίο, εν πολλοίς, στηρίζουν την λυσιτέλεια τους τα τριγωνικά σχήματα, είναι εξαιρετικά υπερεκτιμημένος τουλάχιστον επικοινωνιακά. Αυτό που κάνει τη διαφορά στον χάρτη των υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο δεν είναι βέβαια τα πιθανά ελληνικά κοιτάσματα, η θρυλούμενη έκταση των οποίων ανταγωνίζεται σε βεβαιότητα το μύθο του Μινώταυρου, αλλά το νέο αιγυπτιακό θαλάσσιο κοίτασμα Ζορ, το μεγαλύτερο κοίτασμα στην Ανατολική Μεσόγειο. Μόνο η διασύνδεση του με τα κυπριακά και τα ισραηλινά κοιτάσματα μπορεί να τα καταστήσει εμπορεύσιμα και συνεπώς εκμεταλλεύσιμα.
Και εδώ αρχίζει η εικασία και η επιθυμία να μπλέκει με την πραγματικότητα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει ακόμη αρχίσει η εξόρυξη σε αυτό το κοίτασμα, κάτι που θα χρειαστεί κάποια χρόνια. Αλλά πάνω στην υπόθεση ότι την εποχή εκείνη θα επιτευχθεί η διασύνδεση με τα κυπριακά και ισραηλινά, πράγμα βέβαια που θα εξαρτηθεί από την τότε κατάσταση της αγοράς ενέργειας και την περιφερειακή πολιτική κατάσταση (σήμερα, για παράδειγμα, έχουν παγώσει οι ενεργειακές σχέσεις Αιγύπτου-Ισραήλ) χτίζεται το αφήγημα του κόμβου. Το αέριο θα έρχεται στην Αλεξανδρούπολη όπου θα συνδεθεί με τον ΤAP, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αγωγός δημιουργήθηκε για να μεταφέρει αζέρικο αέριο, ότι δεν είναι ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους και ότι, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν υπάρχει πρόβλεψη για «συμπλήρωσή» ή διασύνδεση του με άλλον πάροχο (προφανώς ανταγωνιστικό) αερίου δεν εξηγούνται στο νέο παραλλαγμένο αφήγημα.
Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η δυσαρμονία προσδοκιών και δυνατοτήτων θα πρέπει να οδηγήσει σε μια νέα αποτίμηση των σχημάτων εξωτερικής πολιτικής. Η εμμονή σε τριγωνικά σχήματα έχει προβλήματα ευελιξίας, ενώ ανάλογα σχήματα στο παρελθόν χαρακτηρίζονταν από έλλειψη συντονισμού μεταξύ κρατικών μηχανών με διαφορετικό τρόπο λειτουργίας. Τέλος, η εστίαση στον ενεργειακό τομέα μοιραία υποβαθμίζει άλλους τομείς, περισσότερο σημαντικούς για την γρήγορη επανεκκίνηση της οικονομίας και τη συγκρότηση ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, όπως είναι η επιστημονική έρευνα, οι νέες τεχνολογίες, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η οργάνωση της Υγείας, η διαχείριση των υδατικών πόρων, ο τουρισμός και ο χώρος του πολιτισμού και όχι το όνειρο του κράτους-εισοδηματία.
Υ.Γ. Θα συμβούλευα κάποιους δημοσιογράφους σε «ανακόλουθο» (ελληνιστί) περιοδικό να είναι επιμελείς και να διαβάζουν και κανένα κείμενό μου πριν με εντάξουν σε διάφορες σκοτεινές συνωμοσίες και παραμύθια με μάγους και δράκους.
Ο Σωτήρης Ρούσσος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (www.cemmis.edu.gr)
Δρόμος
Η ελληνική εξωτερική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο
Τις τελευταίες εβδομάδες είχαμε μια έντονη κινητικότητα στην ελληνική εξωτερική πολιτική στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής που ήρθε, μάλιστα, ως μια ευχάριστη αφύπνιση μετά από ένα λήθαργο της ελληνικής διπλωματίας στην περιοχή τα τελευταία πέντε χρόνια. Τόσο η επίσκεψη του Έλληνα ΥΠΕΞ στο Ιράν όσο και οι δηλώσεις του κατά τη διάρκεια της συζήτησης του Προϋπολογισμού για την αναγνώριση της Παλαιστίνης από το ελληνικό Κοινοβούλιο, δείχνουν ότι η νέα κινητικότητα αποκτά και στοιχεία ρεαλισμού ξεπερνώντας υπερενθουσιώδεις, ιδεοληπτικές και τελικά μονοσήμαντες προσεγγίσεις του παρελθόντος, σχετικά με τις συμμαχίες της Ελλάδας και της Κύπρου στην Ανατολική Μεσόγειο. Η επίσκεψη του στρατηγού Σίσι ήρθε να προστεθεί σε αυτήν τη θετική κινητικότητα, ανοίγοντας σημαντικές προοπτικές για ένα διακριτό ρόλο της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η κινητικότητα αυτή συνδυάζεται με δύο βασικά χαρακτηριστικά: Το ένα είναι η προτίμηση προς τριγωνικά σχήματα συνεργασίας που περιέχουν την Ελλάδα και την Κύπρο, δηλαδή Ελλάδα-Κύπρος-Αίγυπτος και Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ. Το άλλο είναι η σχεδόν μονοπώληση των επαφών από τον τομέα της ενέργειας σύμφωνα με την εικόνα που μεταδίδεται από τα ΜΜΕ και που η κυβέρνηση δεν φαίνεται να προσπαθεί να διορθώσει. Και τα δύο χαρακτηριστικά -ακόμη και άθελά τους- αυξάνουν κατά τη γνώμη μας το χάσμα μεταξύ των προσδοκιών και των δυνατοτήτων της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και είναι πιθανόν να δυσχεράνουν την αποτελεσματικότητά της.
Επιλογές και κίνδυνοι
Και εξηγούμαστε. Η προτίμηση των τριγωνικών σχημάτων δημιουργεί την εντύπωση ότι αντιπαρατίθενται στην Τουρκία του Ερντογάν. Η Ελλάδα και η Κύπρος δηλαδή, κράτη με σημαντικά και μακροχρόνια προβλήματα με τον τουρκικό αναθεωρητισμό, συμμαχούν με το Ισραήλ και την Αίγυπτο προκειμένου να αντιμετωπίσουν ή να προλάβουν τουρκικές διεκδικήσεις που αφορούν κυρίως την Ανατολική Μεσόγειο. Το Κάιρο και το Τελ Αβίβ, από την άλλη πλευρά, έχουν συγκυριακά προβλήματα όχι με μια μακροχρόνια στρατηγική του μετακεμαλικού τουρκικού κράτους αλλά με τις περιφερειακές επιλογές της ισλαμιστικής κυβέρνησης και προσωπικά του Ερντογάν. Το Ισραήλ θεωρεί την τουρκική κυβέρνηση ένα επιθετικό υποστηρικτή της Χαμάς και τον Ερντογάν έναν πολιτικό ηγέτη που αμφισβητεί βασικές παραμέτρους ασφάλειας του Ισραήλ στην περιοχή. Ο Αιγύπτιος πρόεδρος που συνεχίζει ουσιαστικά την πολιτική παράδοση των αυταρχικών κυβερνήσεων του παρελθόντος θεωρεί την ερντογανική Τουρκία ως επικίνδυνο αντίπαλο που αναμειγνύεται στα εσωτερικά της χώρας του ενισχύοντας ή και καθοδηγώντας τους Αδελφούς Μουσουλμάνους εναντίον του.
Την ίδια στιγμή όλη η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων και κυρίως του φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Είναι πραγματικά απογοητευτικό για τη σημερινή κυβέρνηση το γεγονός ότι συνεχίζει με ίδιους ή διαφορετικούς τρόπους το αφήγημα της κυβέρνησης Σαμαρά για την bonanza των υδρογονανθράκων που αναμένει την χώρα μας στη επόμενη στροφή της ιστορίας. Και αφού δεν έχουν βρεθεί κοιτάσματα στον ελλαδικό χώρο προωθείται μια παραλλαγή του αφηγήματος, ότι δηλαδή θα γίνουμε κόμβος μεταφοράς ενέργειας.
Εύθραυστες ισορροπίες
Είναι λογικό να αναμένει κανείς ότι στην περίπτωση που τερματιστεί η ερντογανική κυριαρχία στην τουρκική πολιτική ή που η ερντογανική κυβέρνηση αποφασίσει μια άρδην αλλαγή πλεύσης, θα είναι δύσκολο να διατηρηθεί η συγκολλητική ουσία των τριγώνων. Ιδιαίτερα σήμερα που φαίνεται ότι το Ισραήλ έχει απαλλαγεί από δυνητικές απειλές και δεν χρειάζεται το ελληνικό-κυπριακό «στρατηγικό βάθος», αφού η Συρία και το Ιράκ είναι σε διάλυση, η Χεζμπολάχ είναι σε βαθιά εμπλοκή στη Συρία, η Χαμάς, στρατιωτικά αποδυναμωμένη και χωρίς ουσιαστικούς υποστηρικτές στο εξωτερικό και οι Τζιχαντιστές απολύτως απρόθυμοι να βάλουν στο στόχαστρό τους το Ισραήλ.
Αλλά ακόμη και σήμερα, σε περίπτωση που η Τουρκία θελήσει να δοκιμάσει έμπρακτα τον αναθεωρητισμό της παραμένει μεγάλο ερωτηματικό κατά πόσο η Αίγυπτος και το Ισραήλ θα έχουν τη δυνατότητα ή τη θέληση να εμπλακούν σε μια ελληνο-τουρκική (εδώ περιλαμβάνω και την Κύπρο) διένεξη. Ιδιαίτερα, μάλιστα, αν σκεφτεί κανείς ότι τα πραγματικά εκμεταλλεύσιμα και δυνητικά προσοδοφόρα ελληνικά κοιτάσματα που γνωρίζουμε δεν βρίσκονται στην ΑΟΖ νοτίως ή νοτιοανατολικώς της Κρήτης, όπου θα υπήρχε αιγυπτιακό και ισραηλινό ενδιαφέρον, αλλά στο Βόρειο και Βορειανατολικό Αιγαίο. Συνεπώς, τα τριγωνικά σχήματα αυξάνουν την καχυποψία στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις χωρίς να προσθέτουν σημαντικά οφέλη στην ελληνική αποτρεπτική ικανότητα σε μια περίοδο σχετικής ύφεσης του έμπρακτου τουρκικού αναθεωρητισμού και κυρίως σε μια περίοδο που λόγω της ευρωπαϊκής βαρβαρότητας στο Προσφυγικό χρειάζεται μια κάποια συνεννόηση με την Άγκυρα.
Το αφήγημα του… κόμβου
Αλλά και ο ενεργειακός τομέας στον οποίο, εν πολλοίς, στηρίζουν την λυσιτέλεια τους τα τριγωνικά σχήματα, είναι εξαιρετικά υπερεκτιμημένος τουλάχιστον επικοινωνιακά. Αυτό που κάνει τη διαφορά στον χάρτη των υδρογονανθράκων στην Ανατολική Μεσόγειο δεν είναι βέβαια τα πιθανά ελληνικά κοιτάσματα, η θρυλούμενη έκταση των οποίων ανταγωνίζεται σε βεβαιότητα το μύθο του Μινώταυρου, αλλά το νέο αιγυπτιακό θαλάσσιο κοίτασμα Ζορ, το μεγαλύτερο κοίτασμα στην Ανατολική Μεσόγειο. Μόνο η διασύνδεση του με τα κυπριακά και τα ισραηλινά κοιτάσματα μπορεί να τα καταστήσει εμπορεύσιμα και συνεπώς εκμεταλλεύσιμα.
Και εδώ αρχίζει η εικασία και η επιθυμία να μπλέκει με την πραγματικότητα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει ακόμη αρχίσει η εξόρυξη σε αυτό το κοίτασμα, κάτι που θα χρειαστεί κάποια χρόνια. Αλλά πάνω στην υπόθεση ότι την εποχή εκείνη θα επιτευχθεί η διασύνδεση με τα κυπριακά και ισραηλινά, πράγμα βέβαια που θα εξαρτηθεί από την τότε κατάσταση της αγοράς ενέργειας και την περιφερειακή πολιτική κατάσταση (σήμερα, για παράδειγμα, έχουν παγώσει οι ενεργειακές σχέσεις Αιγύπτου-Ισραήλ) χτίζεται το αφήγημα του κόμβου. Το αέριο θα έρχεται στην Αλεξανδρούπολη όπου θα συνδεθεί με τον ΤAP, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αγωγός δημιουργήθηκε για να μεταφέρει αζέρικο αέριο, ότι δεν είναι ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους και ότι, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν υπάρχει πρόβλεψη για «συμπλήρωσή» ή διασύνδεση του με άλλον πάροχο (προφανώς ανταγωνιστικό) αερίου δεν εξηγούνται στο νέο παραλλαγμένο αφήγημα.
Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η δυσαρμονία προσδοκιών και δυνατοτήτων θα πρέπει να οδηγήσει σε μια νέα αποτίμηση των σχημάτων εξωτερικής πολιτικής. Η εμμονή σε τριγωνικά σχήματα έχει προβλήματα ευελιξίας, ενώ ανάλογα σχήματα στο παρελθόν χαρακτηρίζονταν από έλλειψη συντονισμού μεταξύ κρατικών μηχανών με διαφορετικό τρόπο λειτουργίας. Τέλος, η εστίαση στον ενεργειακό τομέα μοιραία υποβαθμίζει άλλους τομείς, περισσότερο σημαντικούς για την γρήγορη επανεκκίνηση της οικονομίας και τη συγκρότηση ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, όπως είναι η επιστημονική έρευνα, οι νέες τεχνολογίες, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η οργάνωση της Υγείας, η διαχείριση των υδατικών πόρων, ο τουρισμός και ο χώρος του πολιτισμού και όχι το όνειρο του κράτους-εισοδηματία.
Υ.Γ. Θα συμβούλευα κάποιους δημοσιογράφους σε «ανακόλουθο» (ελληνιστί) περιοδικό να είναι επιμελείς και να διαβάζουν και κανένα κείμενό μου πριν με εντάξουν σε διάφορες σκοτεινές συνωμοσίες και παραμύθια με μάγους και δράκους.
Ο Σωτήρης Ρούσσος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (www.cemmis.edu.gr)
Δρόμος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου