Σπύρος Μανουσέλης
Με αφορμή το δυσεπίλυτο πρόβλημα των σημερινών μεταναστευτικών ή προσφυγικών ροών και την εξοργιστική απουσία μιας διεθνούς πολιτικής βούλησης για την επίλυσή του, αποτελεί επιτακτική γνωσιακή και πολιτική ανάγκη να κατανοήσουμε επιστημονικά την προϊστορία αλλά και τις εξελικτικές συνέπειες αυτής της διαχρονικής και πανανθρώπινης βιοπολιτικής συμπεριφοράς.
Σήμερα θα εξετάσουμε πώς οι πρόσφατες ανακαλύψεις της μοριακής ανθρωπολογίας και της παλαιογενετικής κατάφεραν να επιβεβαιώσουν τον αποφασιστικό ρόλο των μεταναστεύσεων στη βιολογική μας εξέλιξη, επιτρέποντάς μας έτσι, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, να κατανοήσουμε όχι απλώς το γιατί αλλά και το πώς ο ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος επιβίωσε επί 200 χιλιάδες χρόνια και αναδείχτηκε σε διαχειριστή της ζωής στον πλανήτη «μας».
Τα πολύτιμα επιστημονικά συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από τη μελέτη του αρχαίου DNA και των «απολιθωμένων γονιδίων» είναι ιδιαιτέρως ανατρεπτικά και επιβεβαιώνουν την αιρετική πολιτικά άποψη ότι μόνο η ποικιλομορφία και η ισότιμη συνύπαρξη των ανθρώπων μπορούν να εγγυηθούν την επιβίωσή μας.
Στο «αρχαίο DNA» και στα απολιθωμένα γονίδια που αυτό περιέχει ο Σουηδός Σβάντε Πάαμπο (Svante Pääbo) αναζητά την τελευταία δεκαετία όχι μόνο την ιδιαίτερη βιολογική ταυτότητα, αλλά και τη στενή εξελικτική συγγένεια των σύγχρονων ανθρώπων με ορισμένα αρχαϊκά και προ πολλού εξαφανισμένα δείγματα ανθρώπων
Στη μακρόχρονη και ανεπαρκώς τεκμηριωμένη από παλαιοντολογικά ευρήματα ιστορία της εξέλιξης ορισμένων πρωτευόντων προς τον σύγχρονο άνθρωπο υπάρχουν δύο τουλάχιστον «στιγμές» κατά τη διάρκεια των οποίων πραγματοποιήθηκαν τα πιο αποφασιστικά αλλά και τα πιο αινιγματικά εξελικτικά συμβάντα.
Το πρώτο έλαβε χώρα στην Αφρική πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια και σηματοδοτεί το πέρασμα από τους ανθρωποειδείς πιθήκους στους πρωτανθρώπους (Ηomo erectus).
Αυτό το καθοριστικό βήμα περιλαμβάνει μια σειρά από εξελικτικές καινοτομίες: η οριστική εξελικτική επιλογή της δίποδης βάδισης και της απελευθέρωσης των άνω άκρων, με όλες τις ανατομικές μεταβολές που αυτά συνεπάγονται, θα συνδυαστούν με τη σταδιακή αύξηση της μάζας του εγκεφάλου των προγόνων μας, γεγονός που επέφερε εξίσου ριζικές αλλαγές στην ανατομία, τη φυσιολογία, αλλά κυρίως στη συμπεριφορά τους.
Το δεύτερο αποφασιστικό βήμα συνέβη πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και οδήγησε στην εμφάνιση, πάντα στην Αφρική, των πρώτων ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων (Ηomo sapiens).
Πάντως, η δυναμική είσοδος του σύγχρονου ανθρώπου στην ιστορία του πλανήτη θα αρχίσει μόνο μετά την έξοδό του από την Αφρική. Ερωτήματα σχετικά με το «πότε» και «πού» ακριβώς άρχισε ο εποικισμός του πλανήτη από το είδος μας αποτελούν, εδώ και πολλά χρόνια, αντικείμενο σφοδρότατων διενέξεων μεταξύ των ειδικών.
Δύο είναι τα επικρατέστερα αλλά εναλλακτικά μοντέλα ερμηνείας των μέχρι σήμερα παλαιοντολογικών ευρημάτων σχετικά με την εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου: το «μονοτοπικό» και το «πολυτοπικό» μοντέλο.
Σύμφωνα με το μονοτοπικό μοντέλο προέλευσης, τα μεταγενέστερα είδη ή, ακριβέστερα, υποείδη του ανθρώπινου γένους ήταν το προϊόν της σταδιακής εξέλιξης του Homo erectus (Ανθρωπος ο ορθός), ο οποίος εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και κατόπιν εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο κόσμο (αρχικά στον Παλαιό και πολύ αργότερα στον Νέο Κόσμο).
Η δαιδαλώδης εξελικτική πορεία από τον πρώιμο Homo erectus μέχρι τον Homo sapiens έχει, τόσο χρονολογικά όσο και τοπικά, ως κοιτίδα τη βορειοανατολική Αφρική και όλα τα διαδοχικά βήματά της περιγράφονται ικανοποιητικά από το μονοτοπικό μοντέλο, το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό ως «έξοδος από την Αφρική» (Out of Africa).
Εναλλακτικά, το πολυτοπικό μοντέλο υποστηρίζει ότι μετά τη μετανάστευση εκτός Αφρικής του Homo erectus και κατόπιν του Ανθρώπου του Νεάντερταλ (Homo Neanderthalensis), ο σύγχρονος άνθρωπος προήλθε από μια ανεξάρτητη και κατά τόπους εξέλιξη, η οποία ήταν παράλληλη και ασύμπτωτη με την εξέλιξη των πρώτων εποικιστών της Ευρασίας.
Συνεπώς, οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν εμφανίστηκαν αποκλειστικά στην Αφρική, αλλά εξελίχθηκαν σε ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο, και από εκεί μετανάστευσαν σε κάθε γωνιά της Γης.
Για να εξηγήσουν μάλιστα την τεράστια εξελικτική επιτυχία και την επικράτηση του ανατομικά και νοητικά σύγχρονου ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα πιο «πρωτόγονα είδη» ανθρώπων που υπήρχαν τότε, οι ειδικοί έχουν προτείνει δύο εντελώς διαφορετικά εξηγητικά σχήματα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αφρικανικής Αντικατάστασης», οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εξελίχθηκαν αρχικά στην Αφρική πριν από 200 χιλιάδες χρόνια.
Από εκεί διασκορπίστηκαν και σταδιακά εποίκισαν ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο.
Σε αυτήν την πορεία του ο σύγχρονος άνθρωπος αντικατέστησε και ενδεχομένως εξολόθρευσε τους προϋπάρχοντες λιγότερο εξελιγμένους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως για παράδειγμα τους Νεαντερτάλιους.
Ενα εναλλακτικό, λιγότερο επιθετικό και «αιμοδιψές» μοντέλο εξήγησης είναι αυτό της «Αφομοίωσης» (Αssimilation model).
Η εξέλιξη και η τελική επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου δεν έγινε ως εκ θαύματος σε εξελικτικό κενό, χωρίς επιμειξίες με τους προϋπάρχοντες «πρωτόγονους» πληθυσμούς.
Οι πρώτοι Homo sapiens που εμφανίστηκαν στην Αφρική σύντομα εξαπλώθηκαν εκτός Αφρικής, αφομοιώνοντας εν μέρει τους πιο αρχαϊκούς και λιγότερο δυναμικούς ανθρώπινους πληθυσμούς τους οποίους συναντούσαν στο μακρύ μεταναστευτικό τους ταξίδι.
Ποια ήταν, όμως, η ακριβής χρονολογία και η γεωγραφική διαδρομή που ακολούθησαν οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι τόσο κατά την έξοδό τους από τη Μαύρη Ηπειρο όσο και κατά την εξάπλωσή τους στη Μέση Ανατολή, την Ασία, την Ευρώπη, την Αυστραλία, και πολύ αργότερα την Αμερική;
Επειδή τα διαθέσιμα παλαιοντολογικά ευρήματα είναι αποσπασματικά και δεν επαρκούν για να απαντήσουν σε τέτοια βασανιστικά ερωτήματα, οι ειδικοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν στις τεχνικές της μοριακής ανθρωπολογίας.
Χάρη στις νέες τεχνικές της μοριακής γενετικής, οι παλαιοανθρωπολόγοι μπορούν πλέον να «διαβάζουν» στο απολιθωμένο DNA τη γενετική αποτύπωση των μεγάλων εξελικτικών αλλαγών που οδήγησαν τελικά στην επικράτηση του Homo sapiens, μοναδικού εκπροσώπου σήμερα του ανθρώπινου είδους (βλ: «Οταν οι πρώτοι Αφρικανοί sapiens συνάντησαν τους Ευρωπαίους ανθρώπους... των σπηλαίων»).
Βέβαια, κάποιοι αναγνώστες ίσως να αντιτείνουν:
«Ωραίο και επιστημονικά τεκμηριωμένο το εξελικτικό παραμύθι περί διαχρονικής και πλανητικής μετανάστευσης που μας διηγηθήκατε. Ομως, πώς είναι δυνατόν, εκείνη την εποχή, οι αγεωγράφητοι και τεχνολογικά πρωτόγονοι πρόγονοί μας να έφτασαν στην Αυστραλία ή, ακόμη χειρότερα, στην Αμερική; Μήπως πήραν αεροπλάνο;».
Μολονότι φαινομενικά εύλογες, αυτές οι αντιρρήσεις παραβλέπουν κάποιες πολύ σημαντικές χρονολογικές, γεωλογικές και κλιματολογικές λεπτομέρειες.
Σύμφωνα με τη χρονολόγηση των διαθέσιμων μέχρι στιγμής αρχαιολογικών και παλαιοντολογικών ευρημάτων, στη Βόρεια Αμερική κατοικούσαν πληθυσμοί σύγχρονων ανατομικά ανθρώπων (Homo sapiens) ήδη πριν από 15 χιλιάδες χρόνια.
Πώς όμως έφτασαν έως εκεί και σε πόσα διαφορετικά μεταναστευτικά κύματα;
Βασιζόμενοι σε παλαιογενετικά και αρχαιολογικά δεδομένα, οι περισσότεροι ειδικοί τοποθετούν χρονολογικά τη μετανάστευση και τον εποικισμό της Αμερικής από ευρασιατικούς πληθυσμούς sapiens μεταξύ 25 έως 15 χιλιάδες χρόνια πριν.
Συνεπώς, η μετανάστευση έλαβε χώρα κατά το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, όταν λόγω των πάγων η στάθμη της θάλασσας είχε κατέβει σημαντικά σχηματίζοντας μια λωρίδα ξηράς που ένωνε το βορειότερο τμήμα της Ευρασίας με την Αλάσκα, στο σημείο που σήμερα είναι ο Βερίγγειος πορθμός.
Ολες οι ενδείξεις -γεωλογικές, κλιματολογικές και, πρόσφατα, ανθρωπολογικές- συγκλίνουν στο ότι αυτό ήταν το αινιγματικό μονοπάτι που ακολούθησαν τα μεταναστευτικά κύματα των Ευρασιατών αναζητώντας τροφή και θερμότερες κλιματικές συνθήκες.
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε πρόσφατα και από τις συγκριτικές μελέτες της μοριακής ανθρωπολογίας, οι οποίες αντιπαρέβαλαν το γονιδίωμα των σημερινών ιθαγενών (Ινδιάνων) με το γονιδίωμα των σημερινών Ευρασιατών.
Οσο για τους Αβορίγινες και τους Παπούα της Νέας Γουινέας, αυτοί έφτασαν πιθανά μέσω θαλάσσης πολύ νωρίτερα, 50-60 χιλιάδες χρόνια πριν, και κατάγονται από μεταναστευτικούς πληθυσμούς sapiens που άφησαν τη Μέση Ανατολή για να διασκορπιστούν προοδευτικά στην Ευρασία.
Είναι λοιπόν σαφές ότι για να εξηγηθεί η πολυμορφία των σύγχρονων ανθρώπων δεν χρειάζεται να καταφύγει κανείς σε μια ως εκ θαύματος ξεχωριστή τοπική «δημιουργία».
Και φυσικά, για τα μεγαλειώδη υπερατλαντικά ταξίδια που πραγματοποίησε το είδος μας κατά τους προϊστορικούς χρόνους δεν χρειάζονταν... αεροπλάνα.
Το μόνο που χρειαζόταν ήταν να υπάρχει αρκετός χρόνος -και 200 χιλιάδες χρόνια είναι πραγματικά πολύς χρόνος- καθώς επίσης και μια ζωτική ανάγκη για μετανάστευση.
Οταν οι πρώτοι Αφρικανοί sapiens συνάντησαν τους Ευρωπαίους ανθρώπους... των σπηλαίων
Από τις απαρχές της εξελικτικής περιπέτειας του ανθρώπου στην Αφρική, κοιτίδα κάθε ανθρωποειδούς και ανθρώπινου οργανισμού, οι άνθρωποι δεν έπαψαν να μετακινούνται και να αποδημούν.
Μεταξύ των αλλεπάλληλων μεταναστευτικών ροών προς τη Μέση Ανατολή και την Ευρασία ξεχωρίζουν τρία αποφασιστικά μεταναστευτικά επεισόδια: η διασπορά των πρώτων μεγάλων δίποδων περιπατητών Homo erectus, πολύ αργότερα των Νεαντερτάλιων (Homo Neanderthalensis) και, τέλος, των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων.
Οταν οι τελευταίοι εγκατέλειψαν την Αφρική και έφτασαν στον Παλαιό Κόσμο, πριν από 50 έως 45 χιλιάδες χρόνια περίπου, συνάντησαν τους στενούς συγγενείς τους: πέντε τουλάχιστον διαφορετικά ανθρώπινα υποείδη, τα οποία είχαν από καιρό μεταναστεύσει εκεί.
Αραγε, ποιες ήταν οι σχέσεις μεταξύ αυτών των δήθεν ιθαγενών πρωτανθρώπων;
Η συνύπαρξή τους ήταν αμοιβαία αδιάφορη, εχθρική ή μήπως είχαν αναπτυχθεί μεταξύ τους πολύ πιο «στενές» σχέσεις;
Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά από παλαιογενετικές μελέτες αποκάλυψαν ότι, επί χιλιάδες χρόνια, οι σχέσεις μεταξύ των πρώτων και των ύστερων βιολογικών μεταναστών όχι μόνο δεν ήταν εχθρικές αλλά, απεναντίας, τόσο οι Νεάντερταλ όσο και οι Ντενίσοβα συνυπήρξαν γεωγραφικά με τους νεοφερμένους sapiens και συχνά διασταυρώθηκαν αναπαραγωγικά!
Οι Νεαντερτάλιοι εμφανίστηκαν πριν από περίπου 500 χιλιάδες χρόνια στην Αφρική αλλά εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς από προσώπου γης πριν από 30 χιλιάδες χρόνια, μολονότι διέθεταν κάποια νοημοσύνη, τεχνολογία, έθαβαν τους νεκρούς τους και μπορούσαν να επικοινωνούν μέσω κάποιας υποτυπώδους μορφής λόγου.
Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους, μέχρι πρόσφατα θεωρήθηκαν ως οι κατεξοχήν πρόγονοι του σύγχρονου ανθρώπου.
Αυτό το βολικό εξελικτικό μύθευμα διαψεύστηκε πριν από λίγα χρόνια χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες του κορυφαίου Σουηδού παλαιογενετιστή Σβάντε Πάαμπο (Svante Pääbo), διευθυντή του Εργαστηρίου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στη Λειψία. Το 2009 ο Σουηδός ερευνητής παρουσίασε την πρώτη αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος ενός Νεάντερταλ που έζησε πριν από 38 χιλιάδες χρόνια.
Από την αλληλούχιση αυτού του αρχαίου DNA προέκυψαν μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Πρώτα απ’ όλα επιβεβαιώνεται ότι οι Νεαντερτάλιοι διέθεταν ένα σαφώς διαφορετικό, αν και πολύ συγγενές με εμάς, γονιδίωμα.
Δεύτερον, η διαφοροποίηση των δύο αρχαϊκών υποειδών του ανθρώπου συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 500.000 χρόνια και έκτοτε εξελίχτηκαν παράλληλα.
Το επόμενο βήμα του Σβάντε Πάαμπο και της ομάδας του ήταν να συγκρίνουν το αρχαίο DNA που εξήγαγαν από απολιθωμένα οστά Νεάντερταλ που βρέθηκαν στην Κροατία, την Ισπανία και τον Καύκασο, αλλά και από τον πρώτο Νεάντερταλ της Γερμανίας.
Χρησιμοποιώντας εκλεπτυσμένες μεθόδους γενετικής μηχανικής, κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν σε ένα μεγάλο ποσοστό το γονιδίωμα των Νεάντερταλ και το συνέκριναν με το γονιδίωμα πέντε ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων, ενός Γάλλου, ενός Κινέζου, ενός κατοίκου της Παπούα Νέας Γουινέας, ενός κατοίκου της Νότιας Αφρικής και ενός κατοίκου της Δυτικής Αφρικής.
Ετσι, προς μεγάλη τους έκπληξη, διαπίστωσαν ότι το DNA των τριών πρώτων -του Ευρωπαίου, του Ασιάτη και του Μεγανησίου- είναι σε ποσοστό από 1% έως 4% ταυτόσημο με το «απολιθωμένο» DNA των Νεάντερταλ.
Αντίθετα, στο DNA των δύο σύγχρονων Αφρικανών δεν βρέθηκε κανένα ίχνος από το γενετικό υλικό των Νεάντερταλ!
Γεγονός που επιβεβαιώνει ότι οι Sapiens και οι Neanderthal, οι οποίοι μετανάστευσαν από την Αφρική σε εντελώς διαφορετικές χρονικές περιόδους, συναντήθηκαν και διασταυρώθηκαν πολύ αργότερα στην Ευρώπη και τη Δυτική Ασία.
Ετσι μόνο εξηγείται το φαινομενικά αξιοπερίεργο γεγονός ότι τα γενετικά «ίχνη» των Νεάντερταλ βρέθηκαν μόνο στο DNA των Ευρωπαίων και των Ασιατών και όχι στο DNA των Αφρικανών.
Η μεταναστευτική οδύσσεια των ανθρώπων (Ι)
Ο ρόλος της κρεοφαγίας στην ανθρωποποίησή μας
ΕΦ-ΣΥΝ
Αποδημία και επιμειξία, δύο επιτυχημένες εξελικτικές στρατηγικές
Με αφορμή το δυσεπίλυτο πρόβλημα των σημερινών μεταναστευτικών ή προσφυγικών ροών και την εξοργιστική απουσία μιας διεθνούς πολιτικής βούλησης για την επίλυσή του, αποτελεί επιτακτική γνωσιακή και πολιτική ανάγκη να κατανοήσουμε επιστημονικά την προϊστορία αλλά και τις εξελικτικές συνέπειες αυτής της διαχρονικής και πανανθρώπινης βιοπολιτικής συμπεριφοράς.
Σήμερα θα εξετάσουμε πώς οι πρόσφατες ανακαλύψεις της μοριακής ανθρωπολογίας και της παλαιογενετικής κατάφεραν να επιβεβαιώσουν τον αποφασιστικό ρόλο των μεταναστεύσεων στη βιολογική μας εξέλιξη, επιτρέποντάς μας έτσι, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, να κατανοήσουμε όχι απλώς το γιατί αλλά και το πώς ο ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος επιβίωσε επί 200 χιλιάδες χρόνια και αναδείχτηκε σε διαχειριστή της ζωής στον πλανήτη «μας».
Τα πολύτιμα επιστημονικά συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από τη μελέτη του αρχαίου DNA και των «απολιθωμένων γονιδίων» είναι ιδιαιτέρως ανατρεπτικά και επιβεβαιώνουν την αιρετική πολιτικά άποψη ότι μόνο η ποικιλομορφία και η ισότιμη συνύπαρξη των ανθρώπων μπορούν να εγγυηθούν την επιβίωσή μας.
Στο «αρχαίο DNA» και στα απολιθωμένα γονίδια που αυτό περιέχει ο Σουηδός Σβάντε Πάαμπο (Svante Pääbo) αναζητά την τελευταία δεκαετία όχι μόνο την ιδιαίτερη βιολογική ταυτότητα, αλλά και τη στενή εξελικτική συγγένεια των σύγχρονων ανθρώπων με ορισμένα αρχαϊκά και προ πολλού εξαφανισμένα δείγματα ανθρώπων
 |
| Σβάντε Πάαμπο | |
Το πρώτο έλαβε χώρα στην Αφρική πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια και σηματοδοτεί το πέρασμα από τους ανθρωποειδείς πιθήκους στους πρωτανθρώπους (Ηomo erectus).
Αυτό το καθοριστικό βήμα περιλαμβάνει μια σειρά από εξελικτικές καινοτομίες: η οριστική εξελικτική επιλογή της δίποδης βάδισης και της απελευθέρωσης των άνω άκρων, με όλες τις ανατομικές μεταβολές που αυτά συνεπάγονται, θα συνδυαστούν με τη σταδιακή αύξηση της μάζας του εγκεφάλου των προγόνων μας, γεγονός που επέφερε εξίσου ριζικές αλλαγές στην ανατομία, τη φυσιολογία, αλλά κυρίως στη συμπεριφορά τους.
Το δεύτερο αποφασιστικό βήμα συνέβη πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και οδήγησε στην εμφάνιση, πάντα στην Αφρική, των πρώτων ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων (Ηomo sapiens).
Πάντως, η δυναμική είσοδος του σύγχρονου ανθρώπου στην ιστορία του πλανήτη θα αρχίσει μόνο μετά την έξοδό του από την Αφρική. Ερωτήματα σχετικά με το «πότε» και «πού» ακριβώς άρχισε ο εποικισμός του πλανήτη από το είδος μας αποτελούν, εδώ και πολλά χρόνια, αντικείμενο σφοδρότατων διενέξεων μεταξύ των ειδικών.
Η καταγωγή μας είναι μονοτοπική ή πολυτοπική;
Δύο είναι τα επικρατέστερα αλλά εναλλακτικά μοντέλα ερμηνείας των μέχρι σήμερα παλαιοντολογικών ευρημάτων σχετικά με την εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου: το «μονοτοπικό» και το «πολυτοπικό» μοντέλο.
Σύμφωνα με το μονοτοπικό μοντέλο προέλευσης, τα μεταγενέστερα είδη ή, ακριβέστερα, υποείδη του ανθρώπινου γένους ήταν το προϊόν της σταδιακής εξέλιξης του Homo erectus (Ανθρωπος ο ορθός), ο οποίος εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από περίπου 200 χιλιάδες χρόνια και κατόπιν εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο κόσμο (αρχικά στον Παλαιό και πολύ αργότερα στον Νέο Κόσμο).
Η δαιδαλώδης εξελικτική πορεία από τον πρώιμο Homo erectus μέχρι τον Homo sapiens έχει, τόσο χρονολογικά όσο και τοπικά, ως κοιτίδα τη βορειοανατολική Αφρική και όλα τα διαδοχικά βήματά της περιγράφονται ικανοποιητικά από το μονοτοπικό μοντέλο, το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό ως «έξοδος από την Αφρική» (Out of Africa).
Εναλλακτικά, το πολυτοπικό μοντέλο υποστηρίζει ότι μετά τη μετανάστευση εκτός Αφρικής του Homo erectus και κατόπιν του Ανθρώπου του Νεάντερταλ (Homo Neanderthalensis), ο σύγχρονος άνθρωπος προήλθε από μια ανεξάρτητη και κατά τόπους εξέλιξη, η οποία ήταν παράλληλη και ασύμπτωτη με την εξέλιξη των πρώτων εποικιστών της Ευρασίας.
Συνεπώς, οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν εμφανίστηκαν αποκλειστικά στην Αφρική, αλλά εξελίχθηκαν σε ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο, και από εκεί μετανάστευσαν σε κάθε γωνιά της Γης.
Για να εξηγήσουν μάλιστα την τεράστια εξελικτική επιτυχία και την επικράτηση του ανατομικά και νοητικά σύγχρονου ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα πιο «πρωτόγονα είδη» ανθρώπων που υπήρχαν τότε, οι ειδικοί έχουν προτείνει δύο εντελώς διαφορετικά εξηγητικά σχήματα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αφρικανικής Αντικατάστασης», οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εξελίχθηκαν αρχικά στην Αφρική πριν από 200 χιλιάδες χρόνια.
Από εκεί διασκορπίστηκαν και σταδιακά εποίκισαν ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο.
Σε αυτήν την πορεία του ο σύγχρονος άνθρωπος αντικατέστησε και ενδεχομένως εξολόθρευσε τους προϋπάρχοντες λιγότερο εξελιγμένους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως για παράδειγμα τους Νεαντερτάλιους.
Ενα εναλλακτικό, λιγότερο επιθετικό και «αιμοδιψές» μοντέλο εξήγησης είναι αυτό της «Αφομοίωσης» (Αssimilation model).
Η εξέλιξη και η τελική επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου δεν έγινε ως εκ θαύματος σε εξελικτικό κενό, χωρίς επιμειξίες με τους προϋπάρχοντες «πρωτόγονους» πληθυσμούς.
Οι πρώτοι Homo sapiens που εμφανίστηκαν στην Αφρική σύντομα εξαπλώθηκαν εκτός Αφρικής, αφομοιώνοντας εν μέρει τους πιο αρχαϊκούς και λιγότερο δυναμικούς ανθρώπινους πληθυσμούς τους οποίους συναντούσαν στο μακρύ μεταναστευτικό τους ταξίδι.
Ποια ήταν, όμως, η ακριβής χρονολογία και η γεωγραφική διαδρομή που ακολούθησαν οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι τόσο κατά την έξοδό τους από τη Μαύρη Ηπειρο όσο και κατά την εξάπλωσή τους στη Μέση Ανατολή, την Ασία, την Ευρώπη, την Αυστραλία, και πολύ αργότερα την Αμερική;
Επειδή τα διαθέσιμα παλαιοντολογικά ευρήματα είναι αποσπασματικά και δεν επαρκούν για να απαντήσουν σε τέτοια βασανιστικά ερωτήματα, οι ειδικοί αναγκάστηκαν να καταφύγουν στις τεχνικές της μοριακής ανθρωπολογίας.
Χάρη στις νέες τεχνικές της μοριακής γενετικής, οι παλαιοανθρωπολόγοι μπορούν πλέον να «διαβάζουν» στο απολιθωμένο DNA τη γενετική αποτύπωση των μεγάλων εξελικτικών αλλαγών που οδήγησαν τελικά στην επικράτηση του Homo sapiens, μοναδικού εκπροσώπου σήμερα του ανθρώπινου είδους (βλ: «Οταν οι πρώτοι Αφρικανοί sapiens συνάντησαν τους Ευρωπαίους ανθρώπους... των σπηλαίων»).
Το αυγό του Κολόμβου ή ο εποικισμός του Νέου Κόσμου
Βέβαια, κάποιοι αναγνώστες ίσως να αντιτείνουν:
«Ωραίο και επιστημονικά τεκμηριωμένο το εξελικτικό παραμύθι περί διαχρονικής και πλανητικής μετανάστευσης που μας διηγηθήκατε. Ομως, πώς είναι δυνατόν, εκείνη την εποχή, οι αγεωγράφητοι και τεχνολογικά πρωτόγονοι πρόγονοί μας να έφτασαν στην Αυστραλία ή, ακόμη χειρότερα, στην Αμερική; Μήπως πήραν αεροπλάνο;».
Μολονότι φαινομενικά εύλογες, αυτές οι αντιρρήσεις παραβλέπουν κάποιες πολύ σημαντικές χρονολογικές, γεωλογικές και κλιματολογικές λεπτομέρειες.
Σύμφωνα με τη χρονολόγηση των διαθέσιμων μέχρι στιγμής αρχαιολογικών και παλαιοντολογικών ευρημάτων, στη Βόρεια Αμερική κατοικούσαν πληθυσμοί σύγχρονων ανατομικά ανθρώπων (Homo sapiens) ήδη πριν από 15 χιλιάδες χρόνια.
Πώς όμως έφτασαν έως εκεί και σε πόσα διαφορετικά μεταναστευτικά κύματα;
Βασιζόμενοι σε παλαιογενετικά και αρχαιολογικά δεδομένα, οι περισσότεροι ειδικοί τοποθετούν χρονολογικά τη μετανάστευση και τον εποικισμό της Αμερικής από ευρασιατικούς πληθυσμούς sapiens μεταξύ 25 έως 15 χιλιάδες χρόνια πριν.
Συνεπώς, η μετανάστευση έλαβε χώρα κατά το τέλος της Εποχής των Παγετώνων, όταν λόγω των πάγων η στάθμη της θάλασσας είχε κατέβει σημαντικά σχηματίζοντας μια λωρίδα ξηράς που ένωνε το βορειότερο τμήμα της Ευρασίας με την Αλάσκα, στο σημείο που σήμερα είναι ο Βερίγγειος πορθμός.
Ολες οι ενδείξεις -γεωλογικές, κλιματολογικές και, πρόσφατα, ανθρωπολογικές- συγκλίνουν στο ότι αυτό ήταν το αινιγματικό μονοπάτι που ακολούθησαν τα μεταναστευτικά κύματα των Ευρασιατών αναζητώντας τροφή και θερμότερες κλιματικές συνθήκες.
Το γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε πρόσφατα και από τις συγκριτικές μελέτες της μοριακής ανθρωπολογίας, οι οποίες αντιπαρέβαλαν το γονιδίωμα των σημερινών ιθαγενών (Ινδιάνων) με το γονιδίωμα των σημερινών Ευρασιατών.
Οσο για τους Αβορίγινες και τους Παπούα της Νέας Γουινέας, αυτοί έφτασαν πιθανά μέσω θαλάσσης πολύ νωρίτερα, 50-60 χιλιάδες χρόνια πριν, και κατάγονται από μεταναστευτικούς πληθυσμούς sapiens που άφησαν τη Μέση Ανατολή για να διασκορπιστούν προοδευτικά στην Ευρασία.
Είναι λοιπόν σαφές ότι για να εξηγηθεί η πολυμορφία των σύγχρονων ανθρώπων δεν χρειάζεται να καταφύγει κανείς σε μια ως εκ θαύματος ξεχωριστή τοπική «δημιουργία».
Και φυσικά, για τα μεγαλειώδη υπερατλαντικά ταξίδια που πραγματοποίησε το είδος μας κατά τους προϊστορικούς χρόνους δεν χρειάζονταν... αεροπλάνα.
Το μόνο που χρειαζόταν ήταν να υπάρχει αρκετός χρόνος -και 200 χιλιάδες χρόνια είναι πραγματικά πολύς χρόνος- καθώς επίσης και μια ζωτική ανάγκη για μετανάστευση.
Οταν οι πρώτοι Αφρικανοί sapiens συνάντησαν τους Ευρωπαίους ανθρώπους... των σπηλαίων
Από τις απαρχές της εξελικτικής περιπέτειας του ανθρώπου στην Αφρική, κοιτίδα κάθε ανθρωποειδούς και ανθρώπινου οργανισμού, οι άνθρωποι δεν έπαψαν να μετακινούνται και να αποδημούν.
Μεταξύ των αλλεπάλληλων μεταναστευτικών ροών προς τη Μέση Ανατολή και την Ευρασία ξεχωρίζουν τρία αποφασιστικά μεταναστευτικά επεισόδια: η διασπορά των πρώτων μεγάλων δίποδων περιπατητών Homo erectus, πολύ αργότερα των Νεαντερτάλιων (Homo Neanderthalensis) και, τέλος, των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων.
Οταν οι τελευταίοι εγκατέλειψαν την Αφρική και έφτασαν στον Παλαιό Κόσμο, πριν από 50 έως 45 χιλιάδες χρόνια περίπου, συνάντησαν τους στενούς συγγενείς τους: πέντε τουλάχιστον διαφορετικά ανθρώπινα υποείδη, τα οποία είχαν από καιρό μεταναστεύσει εκεί.
Αραγε, ποιες ήταν οι σχέσεις μεταξύ αυτών των δήθεν ιθαγενών πρωτανθρώπων;
Η συνύπαρξή τους ήταν αμοιβαία αδιάφορη, εχθρική ή μήπως είχαν αναπτυχθεί μεταξύ τους πολύ πιο «στενές» σχέσεις;
Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά από παλαιογενετικές μελέτες αποκάλυψαν ότι, επί χιλιάδες χρόνια, οι σχέσεις μεταξύ των πρώτων και των ύστερων βιολογικών μεταναστών όχι μόνο δεν ήταν εχθρικές αλλά, απεναντίας, τόσο οι Νεάντερταλ όσο και οι Ντενίσοβα συνυπήρξαν γεωγραφικά με τους νεοφερμένους sapiens και συχνά διασταυρώθηκαν αναπαραγωγικά!
Οι Νεαντερτάλιοι εμφανίστηκαν πριν από περίπου 500 χιλιάδες χρόνια στην Αφρική αλλά εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς από προσώπου γης πριν από 30 χιλιάδες χρόνια, μολονότι διέθεταν κάποια νοημοσύνη, τεχνολογία, έθαβαν τους νεκρούς τους και μπορούσαν να επικοινωνούν μέσω κάποιας υποτυπώδους μορφής λόγου.
Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους, μέχρι πρόσφατα θεωρήθηκαν ως οι κατεξοχήν πρόγονοι του σύγχρονου ανθρώπου.
Αυτό το βολικό εξελικτικό μύθευμα διαψεύστηκε πριν από λίγα χρόνια χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες του κορυφαίου Σουηδού παλαιογενετιστή Σβάντε Πάαμπο (Svante Pääbo), διευθυντή του Εργαστηρίου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στη Λειψία. Το 2009 ο Σουηδός ερευνητής παρουσίασε την πρώτη αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος ενός Νεάντερταλ που έζησε πριν από 38 χιλιάδες χρόνια.
Από την αλληλούχιση αυτού του αρχαίου DNA προέκυψαν μερικά πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Πρώτα απ’ όλα επιβεβαιώνεται ότι οι Νεαντερτάλιοι διέθεταν ένα σαφώς διαφορετικό, αν και πολύ συγγενές με εμάς, γονιδίωμα.
Δεύτερον, η διαφοροποίηση των δύο αρχαϊκών υποειδών του ανθρώπου συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 500.000 χρόνια και έκτοτε εξελίχτηκαν παράλληλα.
Το επόμενο βήμα του Σβάντε Πάαμπο και της ομάδας του ήταν να συγκρίνουν το αρχαίο DNA που εξήγαγαν από απολιθωμένα οστά Νεάντερταλ που βρέθηκαν στην Κροατία, την Ισπανία και τον Καύκασο, αλλά και από τον πρώτο Νεάντερταλ της Γερμανίας.
Χρησιμοποιώντας εκλεπτυσμένες μεθόδους γενετικής μηχανικής, κατάφεραν να ανασυγκροτήσουν σε ένα μεγάλο ποσοστό το γονιδίωμα των Νεάντερταλ και το συνέκριναν με το γονιδίωμα πέντε ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων, ενός Γάλλου, ενός Κινέζου, ενός κατοίκου της Παπούα Νέας Γουινέας, ενός κατοίκου της Νότιας Αφρικής και ενός κατοίκου της Δυτικής Αφρικής.
Ετσι, προς μεγάλη τους έκπληξη, διαπίστωσαν ότι το DNA των τριών πρώτων -του Ευρωπαίου, του Ασιάτη και του Μεγανησίου- είναι σε ποσοστό από 1% έως 4% ταυτόσημο με το «απολιθωμένο» DNA των Νεάντερταλ.
Αντίθετα, στο DNA των δύο σύγχρονων Αφρικανών δεν βρέθηκε κανένα ίχνος από το γενετικό υλικό των Νεάντερταλ!
Γεγονός που επιβεβαιώνει ότι οι Sapiens και οι Neanderthal, οι οποίοι μετανάστευσαν από την Αφρική σε εντελώς διαφορετικές χρονικές περιόδους, συναντήθηκαν και διασταυρώθηκαν πολύ αργότερα στην Ευρώπη και τη Δυτική Ασία.
Ετσι μόνο εξηγείται το φαινομενικά αξιοπερίεργο γεγονός ότι τα γενετικά «ίχνη» των Νεάντερταλ βρέθηκαν μόνο στο DNA των Ευρωπαίων και των Ασιατών και όχι στο DNA των Αφρικανών.
Η μεταναστευτική οδύσσεια των ανθρώπων (Ι)
Ο ρόλος της κρεοφαγίας στην ανθρωποποίησή μας
ΕΦ-ΣΥΝ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου