Του Ντέιβιντ Χάρβεϊ*
Όταν προσπαθώ να ερμηνεύσω, να κατανοήσω και να αναλύσω την καθημερινή ροή ειδήσεων, τείνω να εντοπίζω τι συμβαίνει υπό το φόντο δύο διακριτών αλλά συνδεόμενων μοντέλων για το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός. Το πρώτο επίπεδο είναι η χαρτογράφηση των εσωτερικών αντιφάσεων της κυκλοφορίας και της συσσώρευσης του κεφαλαίου ενόσω η χρηματική αξία ρέει προς αναζήτηση κέρδους μέσω των διαφορετικών «στιγμών» (όπως τις αποκαλεί ο Μαρξ) της παραγωγής, υλοποίησης (κατανάλωσης), διανομής και επανεπένδυσης. Αυτό είναι ένα μοντέλο της καπιταλιστικής οικονομίας ως σπειροειδούς κίνησης ατελείωτης επέκτασης ανάπτυξης. Γίνεται αρκετά περίπλοκο καθώς ξεδιπλώνεται μέσω, για παράδειγμα, των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, των κρατικών πολιτικών, των τεχνολογικών αναδιαρθρώσεων και του συνεχώς μεταβαλλόμενου ιστού των καταμερισμών της εργασίας και των κοινωνικών σχέσεων.
Θεωρώ ότι το μοντέλο αυτό ενσωματώνεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής αναπαραγωγής (σε νοικοκυριά και κοινότητες), σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη μεταβολική σχέση με τη φύση (συμπεριλαμβανομένης της «δεύτερης φύσης» της αστικοποίησης και του δομημένου περιβάλλοντος) και με κάθε είδους πολιτισμικούς, επιστημονικούς (βασισμένους στη γνώση), θρησκευτικούς και πιθανούς κοινωνικούς σχηματισμούς που οι άνθρωποι γενικά δημιουργούν στο χώρο και στο χρόνο. Αυτές οι τελευταίες «στιγμές» ενσωματώνουν την ενεργή έκφραση των ανθρώπινων επιθυμιών, αναγκών και ορέξεων, τη λαχτάρα για γνώση και νόημα και την εξελισσόμενη αναζήτηση για πληρότητα σε ένα πλαίσιο μεταβαλλόμενων θεσμικών ρυθμίσεων, πολιτικών αμφισβητήσεων, ιδεολογικών συγκρούσεων, απωλειών, ηττών, ματαιώσεων και αλλοτριώσεων οι οποίες αναπτύχθηκαν σε έναν κόσμο με έντονη γεωγραφική, πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική ποικιλομορφία. Αυτό το δεύτερο μοντέλο αποτελεί τη δική μου κατανόηση του παγκόσμιου καπιταλισμού ως διακριτού κοινωνικού σχηματισμού, ενώ το πρώτο αφορά τις αντιφάσεις εντός του οικονομικού κινητήρα που τροφοδοτεί αυτόν τον κοινωνικό σχηματισμό σε ορισμένες οδούς της ιστορικής και γεωγραφικής του εξέλιξης.
Όταν στις 26 Ιανουαρίου 2020 διάβασα για έναν Κορωνοϊό που εξαπλωνόταν στην Κίνα, σκέφτηκα αμέσως τις επιπτώσεις στην παγκόσμια δυναμική της συσσώρευσης κεφαλαίου. Ήξερα από τις μελέτες μου για το οικονομικό μοντέλο ότι τα εμπόδια και οι διαταραχές στη συνέχεια της ροής κεφαλαίων θα είχαν ως αποτέλεσμα υποτιμήσεις και ότι, εάν οι υποτιμήσεις διαδίδονταν και βάθαιναν, αυτό θα σήμαινε την εμφάνιση κρίσεων. Ήξερα επίσης καλά ότι η Κίνα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και ότι είχε εξομαλύνει αποτελεσματικά τον παγκόσμιο καπιταλισμό μετά το 2007-8, οπότε κάθε χτύπημα στην οικονομία της Κίνας θα είχε σοβαρές συνέπειες σε μια παγκόσμια οικονομία που ήταν ήδη σε κατάσταση αβεβαιότητας. Το υπάρχον μοντέλο συσσώρευσης κεφαλαίου είχε ήδη πολλά προβλήματα. Κινητοποιήσεις συνέβαιναν σχεδόν παντού (από το Σαντιάγο ως τη Βηρυτό), πολλές από τις οποίες επικεντρώθηκαν στο γεγονός ότι το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο δεν λειτουργούσε καλά για την πλειοψηφία του πληθυσμού.
Αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο στηρίζεται όλο και περισσότερο σε πλασματικό κεφάλαιο και σε τεράστια επέκταση της προσφοράς χρήματος και της δημιουργίας χρέους. Ήδη αντιμετωπίζει το πρόβλημα της ανεπαρκούς ενεργούς ζήτησης ώστε να πραγματοποιηθούν οι αξίες που μπορεί να παράγει το κεφάλαιο. Πώς μπορεί λοιπόν το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, με τη χαλαρή νομιμοποίησή του και την ευαίσθητη κράση του, να απορροφήσει τις αναπόφευκτες επιπτώσεις μιας πανδημίας και να επιβιώσει από αυτές; Η απάντηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πόσο καιρό θα μπορούσε η διαταραχή να διαρκέσει και να εξαπλωθεί. Διότι, όπως επεσήμανε ο Μαρξ, η υποτίμηση δεν συμβαίνει επειδή τα εμπορεύματα δεν μπορούν να πωληθούν, αλλά επειδή δεν μπορούν να πωληθούν εγκαίρως.
Είχα από καιρό αρνηθεί την ιδέα μιας «φύσης» εξωτερικής και ξεχωριστής από τον πολιτισμό, την οικονομία και την καθημερινή ζωή. Διαλέγω μια πιο διαλεκτική και σχεσιακή άποψη της μεταβολικής σχέσης με τη φύση. Το κεφάλαιο τροποποιεί τις περιβαλλοντικές συνθήκες της αναπαραγωγής του, αλλά το κάνει σε ένα πλαίσιο ακούσιων συνεπειών (όπως η κλιματική αλλαγή) και στο πλαίσιο αυτόνομων και ανεξάρτητων εξελικτικών δυνάμεων που διαμορφώνουν διαρκώς τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει μια πραγματικά φυσική καταστροφή. Οι ιοί μεταλλάσσονται συνέχεια. Αλλά οι συνθήκες υπό τις οποίες μια μετάλλαξη γίνεται απειλητική για τη ζωή εξαρτώνται από τις ανθρώπινες ενέργειες.
Υπάρχουν δύο συναφείς πτυχές σε αυτό. Πρώτον, οι ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες αυξάνουν την πιθανότητα έντονων μεταλλάξεων. Είναι, για παράδειγμα, εύλογο να αναμένεται ότι η ραγδαία μεταμόρφωση του βιότοπου και των εντατικών ή ιδιαίτερων συστημάτων παροχής τροφής στις υγρές υποτροπικές περιοχές μπορεί να συμβάλει σε αυτό. Τέτοια συστήματα υπάρχουν σε πολλά μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας νότια του Γιανγκτσέ και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Δεύτερον, οι συνθήκες που ευνοούν την ταχεία μετάδοση μέσω των σωμάτων-φορέων ποικίλλουν σημαντικά. Οι πυκνοί ανθρώπινοι πληθυσμοί είναι εύκολος στόχος. Είναι γνωστό ότι οι επιδημίες της ιλαράς, για παράδειγμα, ευδοκιμούν μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά γρήγορα πεθαίνουν σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, κινούνται, πειθαρχούν ή ξεχνούν να πλύνουν τα χέρια τους, επηρεάζει επίσης τον τρόπο μετάδοσης των ασθενειών.
Τα τελευταία χρόνια, ο SARS, η γρίπη των πτηνών και των χοίρων φαίνεται να έχουν έρθει από την Κίνα ή τη Νοτιοανατολική Ασία. Επίσης, η Κίνα υπέφερε έντονα από την πανώλη των χοίρων κατά το προηγούμενο έτος, γεγονός που οδήγησε σε μαζική σφαγή χοίρων και στην κλιμάκωση των τιμών του χοιρινού κρέατος. Δεν τα λέω όλα αυτά για να κατηγορήσω την Κίνα. Υπάρχουν πολλά άλλα μέρη όπου οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι για τη μετάδοση και διάχυση των ιών είναι υψηλοί. Η ισπανική γρίπη του 1918 ξεκίνησε από το Κάνσας και ο ιός HIV/AIDS από την Αφρική, και ασφαλώς ο Ebola από τον Δυτικό Νείλο, ενώ ο δάγκειος πυρετός φαίνεται να ευδοκιμεί στη Λατινική Αμερική. Αλλά οι οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις της εξάπλωσης του ιού εξαρτώνται από προϋπάρχουσες ρωγμές και τρωτά σημεία στο ηγεμονικό οικονομικό μοντέλο.
Δεν με εξέπληξε το γεγονός ότι ο COVID-19 βρέθηκε αρχικά στη Wuhan (αν και είναι άγνωστο εάν προέρχεται από εκεί). Τα τοπικά αποτελέσματα θα ήταν σημαντικά και, δεδομένου ότι ήταν ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής, πιθανότατα θα υπήρχαν παγκόσμιες οικονομικές επιπτώσεις (αν και δεν είχα ιδέα για το μέγεθος). Το μεγάλο ερώτημα ήταν πώς μπορεί να συμβεί η μετάδοση και η διάχυση και πόσο θα διαρκέσει (έως ότου βρεθεί ένα εμβόλιο). Η παλαιότερη εμπειρία είχε δείξει ότι ένα από τα μειονεκτήματα της αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης είναι το πόσο αδύνατο γίνεται να σταματήσει η ταχεία διεθνής διάδοση νέων ασθενειών. Ζούμε σε έναν άκρως συνδεδεμένο κόσμο, όπου σχεδόν όλοι ταξιδεύουν. Τα ανθρώπινα δίκτυα για δυνητική διάδοση είναι τεράστια και ανοιχτά. Ο κίνδυνος (οικονομικός και δημογραφικός) ήταν ότι η διακοπή θα διαρκέσει ένα έτος ή περισσότερο.
Ενώ υπήρξε άμεση κάμψη στις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές όταν ακούστηκε η είδηση, ακολουθήθηκε από ένα μήνα ή περισσότερο όπου οι αγορές έφτασαν σε νέα υψηλά επίπεδα. Τα νέα έμοιαζαν να δείχνουν φυσιολογικά παντού εκτός από την Κίνα. Η πεποίθηση φαίνεται να ήταν ότι θα βιώσουμε μια επανεμφάνιση του SARS, που περιορίστηκε αρκετά γρήγορα και με χαμηλό παγκόσμιο αντίκτυπο, παρόλο που είχε υψηλό ποσοστό θνησιμότητας και δημιούργησε έναν περιττό (εκ των υστέρων) πανικό στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Όταν εμφανίστηκε ο COVID-19, μια κυρίαρχη αντίδραση ήταν να ειδωθεί ως επανάληψη του SARS – μια τέτοια αντίληψη καθιστούσε τον πανικό περιττό. Το γεγονός ότι η επιδημία έπληξε την Κίνα, η οποία γρήγορα και επιθετικά ενέργησε για να περιορίσει τις επιπτώσεις της, οδήγησε τον υπόλοιπο κόσμο να αντιμετωπίσει εσφαλμένα το πρόβλημα ως κάτι που συμβαίνει «εκεί πέρα». Και επομένως να το κρατήσει εκτός της οπτικής και της προσοχής του (στάση συνοδευόμενη από κάποια ανησυχητικά σημάδια αντικινεζικής ξενοφοβίας σε ορισμένα μέρη του κόσμου).
Το αγκάθι που έβαλε ο ιός στη θριαμβευτική πορεία ανάπτυξης της Κίνας θεωρήθηκε ακόμη και καλό νέο από ορισμένους κύκλους της διοίκησης του Τραμπ. Ωστόσο, άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες για διακοπές στις παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής που περνούσαν από τη Wuhan. Αυτά αγνοήθηκαν ή αντιμετωπίστηκαν ως προβλήματα για συγκεκριμένες σειρές προϊόντων ή εταιρείες (όπως η Apple). Οι υποτιμήσεις ήταν τοπικές και συγκεκριμένες, και όχι συστηματικές. Τα σημάδια της πτώσης της καταναλωτικής ζήτησης ελαχιστοποιήθηκαν, παρόλο που επιχειρήσεις όπως οι MacDonalds και Starbucks, οι οποίες είχαν μεγάλη δραστηριοποίηση στο εσωτερικό της κινεζικής εγχώριας αγοράς, έπρεπε να κλείσουν για λίγο. Η επικάλυψη του Κινεζικού Νέου Έτους με το ξέσπασμα του ιού έκρυψε τις επιπτώσεις τον Ιανουάριο. Αυτός ο εφησυχασμός ήταν πολύ εσφαλμένος.
Τα αρχικά νέα για τη διεθνή διάδοση του ιού ήταν περιστασιακά και επεισοδιακά, με σοβαρή επιδημία στη Νότια Κορέα και μερικά άλλα επίκεντρα, όπως το Ιράν. Ήταν η ιταλική εστία η οποία πυροδότησε την πρώτη βίαιη αντίδραση. Η συντριβή της χρηματιστηριακής αγοράς που ξεκίνησε στα μέσα Φεβρουαρίου υποχώρησε κάπως, αλλά μέχρι τα μέσα Μαρτίου είχε οδηγήσει σε καθαρή υποτίμηση σχεδόν 30% στις χρηματιστηριακές αγορές παγκοσμίως. Η εκθετική κλιμάκωση των μολύνσεων προκάλεσε μια σειρά από συχνά ασυνάρτητες και μερικές φορές πανικοβλημένες αντιδράσεις. Ο Πρόεδρος Τραμπ μιμήθηκε τον βασιλιά Κανούτο μπροστά σε μια πιθανή αυξανόμενη παλίρροια ασθενειών και θανάτων**. Ορισμένες από τις απαντήσεις φάνηκαν περίεργες. Το να βάλεις την Federal Reserve να ρίξει τα επιτόκια μπροστά σε έναν ιό φαινόταν περίεργο, ακόμα και όταν αναγνωριζόταν ότι η κίνηση προοριζόταν να μετριάσει τις επιπτώσεις στην αγορά και όχι να εμποδίσει την πρόοδο του ιού.
Οι δημόσιες αρχές και τα συστήματα υγείας ήταν σχεδόν παντού απροετοίμαστα. Σαράντα χρόνια νεοφιλελευθερισμού σε όλη τη Βόρεια και Νότια Αμερική και την Ευρώπη είχαν αφήσει το κοινό εντελώς εκτεθειμένο και ακατάλληλο για να αντιμετωπίσει μια κρίση δημόσιας υγείας αυτού του είδους – παρότι οι προηγούμενες περιπτώσεις του SARS και του Ebola παρείχαν άφθονες προειδοποιήσεις, καθώς και διδάγματα σχετικά με το τι θα χρειαζόταν να γίνει. Σε πολλά μέρη του υποτιθέμενου «πολιτισμένου» κόσμου, οι τοπικές κυβερνήσεις και οι περιφερειακές / κρατικές αρχές, οι οποίες αποτελούσαν πάντα την πρώτη γραμμή άμυνας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης στον τομέα της δημόσιας υγείας και ασφάλειας, λιμοκτονούσαν λόγω έλλειψης χρηματοδότησης εξαιτίας πολιτικών λιτότητας, φορολογικών περικοπών και επιδοτήσεων προς τις εταιρείες και τους πλούσιους…
Η συντεχνία της Big Pharma [οι μεγάλες πολυεθνικές της φαρμακοβιομηχανίας]
έχει ελάχιστο ενδιαφέρον για τη μη αποδοτική, οικονομικά, έρευνα
σχετικά με τις μολυσματικές ασθένειες (στις οποίες ανήκει ολόκληρη η
κατηγορία των κορωνοϊών, που είναι γνωστοί από τη δεκαετία του 1960).
Η Big Pharma επενδύει σπάνια στην πρόληψη. Έχει ελάχιστο ενδιαφέρον να επενδύσει στην ετοιμότητα για μια κρίση της δημόσιας υγείας.
Αντίθετα, λατρεύει να σχεδιάζει θεραπείες. Όσο πιο άρρωστοι είμαστε, τόσο περισσότερο κερδίζει. Η πρόληψη δεν συμβάλλει στην αξία των μετοχών. Μπορεί ακόμη και να τη μειώσει.
Το επιχειρηματικό μοντέλο που εφαρμόστηκε για την παροχή δημόσιας υγείας εξάλειψε την ικανότητα αντιμετώπισης που θα απαιτούνταν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Η πρόληψη δεν ήταν ούτε καν ένα δελεαστικό πεδίο εργασίας για να δικαιολογήσει τις συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Ο Πρόεδρος Τραμπ είχε μειώσει τον προϋπολογισμό του Κέντρου Ελέγχου Ασθενειών και διέλυσε την ομάδα εργασίας για τις πανδημίες στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, με το ίδιο πνεύμα που μείωσε όλη τη χρηματοδότηση της έρευνας, συμπεριλαμβανομένης αυτής για την κλιματική αλλαγή. Αν ήθελα να είμαι μεταφορικός σχετικά με αυτό, θα έλεγα ότι ο COVID-19 είναι η εκδίκηση της Φύσης για πάνω από σαράντα χρόνια κακομεταχείρισής της από τα χέρια ενός βίαιου και μη ρυθμιζόμενου νεοφιλελεύθερου εξορυκτικισμού.
Είναι ίσως συμπτωματικό ότι οι λιγότερο νεοφιλελεύθερες χώρες, η Κίνα και η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν και η Σιγκαπούρη, βρίσκονται μέχρι στιγμής εν μέσω πανδημίας σε καλύτερη κατάσταση από την Ιταλία (αν και το Ιράν δεν επιβεβαιώνει αυτό το επιχείρημα). Ενώ υπήρχαν πολλές αποδείξεις ότι η Κίνα αντιμετώπισε το SARS μάλλον άσχημα, με αρχική απόκρυψη και άρνηση, αυτή τη φορά ο Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ κινήθηκε γρήγορα για να επιβάλει τη διαφάνεια – τόσο στις αναφορές της κατάστασης όσο και στη διεξαγωγή τεστ. Το ίδιο και η Νότια Κορέα. Ωστόσο, στην Κίνα χάθηκε πολύτιμος χρόνος (λίγες μόνο μέρες κάνουν όλη τη διαφορά). Αυτό που ήταν αξιοσημείωτο στην Κίνα, ωστόσο, ήταν ο περιορισμός της επιδημίας στην επαρχία Hubei, με το Wuhan στο κέντρο της. Η επιδημία δεν κινήθηκε με την ίδια ορμή προς το Πεκίνο ή προς τη Δύση ή ακόμα πιο νότια. Μέχρι το τέλος Μαρτίου, η Κίνα ανακοίνωσε πως δεν είχε νέα κρούσματα στο Hubei, και η Volvo δήλωσε ότι επιστρέφει κανονικά στην παραγωγή αυτοκινήτων ενώ η υπόλοιπη παγκόσμια αυτοκινητοβιομηχανία σταματά.
Τα μέτρα που ελήφθησαν για τον γεωγραφικό περιορισμό του ιού ήταν εκτεταμένα και περιοριστικά (όπως έπρεπε να είναι). Θα ήταν δύσκολο να επαναληφθούν αλλού, για πολιτικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς λόγους. Οι αναφορές που προέρχονται από την Κίνα υποδηλώνουν ότι οι θεραπείες και οι πολιτικές ήταν αυταρχικές. Επιπλέον, η Κίνα και η Σιγκαπούρη ανέπτυξαν τις ικανότητές τους για προσωπική παρακολούθηση σε επίπεδα που ήταν επεμβατικά και αυταρχικά. Ωστόσο, φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικές συνολικά, και αν οι ενέργειες είχαν τεθεί σε ισχύ μόλις λίγες ημέρες νωρίτερα, τα μοντέλα δείχνουν ότι πολλοί θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Αυτή είναι σημαντική πληροφορία: σε οποιαδήποτε διαδικασία εκθετικής ανάπτυξης, υπάρχει ένα σημείο καμπής πέρα από το οποίο η αυξανόμενη μάζα βγαίνει εντελώς εκτός ελέγχου (σημειώστε εδώ, πάλι, τη σημασία της μάζας σε σχέση με το ρυθμό). Το γεγονός ότι ο Τραμπ καθυστέρησε τόσες εβδομάδες σίγουρα θα κοστίσει ανθρώπινες ζωές.
Οι οικονομικές επιπτώσεις έχουν βγει εκτός ελέγχου σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι διακοπές στις αλυσίδες αξίας των εταιρειών και σε ορισμένους τομείς αποδείχθηκαν πιο συστημικές και ουσιαστικές από ό,τι είχε αρχικά υποτεθεί. Η μακροπρόθεσμη επίδραση μπορεί να είναι η συντόμευση ή η διαφοροποίηση των αλυσίδων εφοδιασμού, με ταυτόχρονη στροφή προς μορφές παραγωγής με μικρότερη ένταση εργασίας (με τεράστιες επιπτώσεις στην απασχόληση) και με μεγαλύτερη εξάρτηση από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η διακοπή των αλυσίδων παραγωγής συνεπάγεται την απόλυση ή την απομάκρυνση των εργαζομένων, γεγονός που μειώνει την τελική ζήτηση, ενώ η ζήτηση πρώτων υλών μειώνει την παραγωγική κατανάλωση. Αυτές οι επιπτώσεις από την πλευρά της ζήτησης θα είχαν από μόνες τους προκαλέσει τουλάχιστον μια ήπια ύφεση.
Αλλά τα μεγαλύτερα τρωτά σημεία υπήρχαν αλλού. Οι τρόποι καταναλωτισμού που εξερράγησαν μετά το 2007-8 έχουν καταρρεύσει, με καταστροφικές συνέπειες. Οι τρόποι αυτοί βασίστηκαν στη μείωση του χρόνου κύκλησης [κυκλικής κίνησης] της κατανάλωσης όσο το δυνατόν πλησιέστερα στο μηδέν. Η πλημμύρα των επενδύσεων σε τέτοιες μορφές καταναλωτισμού είχε να κάνει με τη μέγιστη απορρόφηση των εκθετικά αυξανόμενων όγκων κεφαλαίων, σε μορφές καταναλωτισμού που είχαν τον συντομότερο δυνατό χρόνο κύκλησης. Από αυτήν την άποψη, ο διεθνής τουρισμός ήταν εμβληματικός. Οι διεθνείς επισκέψεις αυξήθηκαν από 800 εκατομμύρια σε 1,4 δισεκατομμύρια μεταξύ 2010 και 2018. Αυτή η μορφή στιγμιαίου «βιωματικού» καταναλωτισμού απαιτούσε τεράστιες επενδύσεις υποδομών σε αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρείες, ξενοδοχεία και εστιατόρια, θεματικά πάρκα και πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.λπ.
Τώρα όμως αυτό το ορόσημο της συσσώρευσης του κεφαλαίου είναι νεκρό. Οι αεροπορικές εταιρείες βρίσκονται κοντά στην πτώχευση, τα ξενοδοχεία είναι κενά και επίκειται μαζική ανεργία στις βιομηχανίες φιλοξενίας. Το φαγητό έξω δεν είναι καλή ιδέα και εστιατόρια και μπαρ έχουν κλείσει σε πολλά μέρη. Η στρατιά των εργαζομένων στην οικονομία των συναυλιών ή σε άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας απολύεται, χωρίς ορατά μέσα υποστήριξης. Εκδηλώσεις όπως πολιτιστικά φεστιβάλ, τουρνουά ποδοσφαίρου και μπάσκετ, συναυλίες, επιχειρηματικές και επαγγελματικές συναντήσεις, ακόμη και πολιτικές συγκεντρώσεις σχετικά με τις εκλογές, ακυρώνονται. Αυτές οι μορφές βιωματικού καταναλωτισμού που βασίζεται σε εκδηλώσεις έχουν εκλείψει. Τα έσοδα των τοπικών κυβερνήσεων έχουν εξανεμιστεί. Τα πανεπιστήμια και τα σχολεία κλείνουν.
Ένα μεγάλο μέρος του μοντέλου του σύγχρονου καπιταλιστικού καταναλωτισμού είναι ανενεργό υπό τις παρούσες συνθήκες. Η κίνηση προς αυτό που περιγράφει ο Αντρέ Γκορζ ως «αντισταθμιστικό καταναλωτισμό» (στον οποίο οι αποξενωμένοι εργαζόμενοι υποτίθεται ότι βρίσκουν αναψυχή μέσω πακέτων διακοπών σε μια τροπική παραλία) αμβλύνθηκε.
Αλλά οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες είναι, κατά 70 με 80%, οδηγούμενες από τον καταναλωτισμό. Η εμπιστοσύνη και το συναίσθημα των καταναλωτών έχουν καταστεί τα τελευταία σαράντα χρόνια το κλειδί για την κινητοποίηση της ενεργού ζήτησης, και το κεφάλαιο κινητοποιείται όλο και περισσότερο από τη ζήτηση και τις ανάγκες. Αυτή η πηγή οικονομικής ενέργειας δεν είχε υποστεί ως τώρα άγριες διακυμάνσεις (με λίγες εξαιρέσεις, όπως η ισλανδική ηφαιστειακή έκρηξη που εμπόδιζε τις διατλαντικές πτήσεις για μερικές εβδομάδες). Όμως ο COVID-19 προκαλεί όχι μια άγρια διακύμανση, αλλά παντοτινή συντριβή στην καρδιά της μορφής καταναλωτισμού που κυριαρχεί στις πιο εύπορες χώρες. Η σπειροειδής μορφή της ατελείωτης συσσώρευσης κεφαλαίου καταρρέει προς τα μέσα, από το ένα μέρος του κόσμου σε κάθε άλλο.
Το μόνο που μπορεί να το σώσει είναι μια κυβερνητικής χρηματοδότησης και προώθησης μαζική καταναλωτική συμπεριφορά. Αυτή θα απαιτήσει κοινωνικοποίηση ολόκληρης της οικονομίας στις ΗΠΑ, χωρίς να την ονομάζουμε σοσιαλισμό. Ό,τι και να συμβεί, ο γενικευμένος λαϊκός σκεπτικισμός ως προς την ανάγκη μιας κυβέρνησης με ευρείες εξουσίες έχει ανασταλεί, και η διαφορά μεταξύ καλών και κακών διοικήσεων αναγνωρίζεται ευρύτατα. Η υπαγωγή των κυβερνήσεων στα συμφέροντα των κατόχων ομολόγων και των χρηματιστών (όπως συμβαίνει από το 2007-8) σήμερα φαίνεται να είναι κακή ιδέα – ακόμη και για τους χρηματιστές.
Υπάρχει ένας βολικός μύθος, ότι οι μολυσματικές ασθένειες δεν αναγνωρίζουν τάξη ή άλλα κοινωνικά εμπόδια και όρια. Όπως και με άλλα τέτοια λόγια, υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτό. Στις επιδημίες χολέρας του 19ου αιώνα, η υπέρβαση των φραγμών της τάξης ήταν αρκετά δραματική ώστε να δημιουργήσει τη γέννηση ενός κινήματος για τη δημόσια υγιεινή και υγεία (το οποίο επαγγελματοποιήθηκε) που διαρκεί μέχρι σήμερα. Το αν αυτό το κίνημα είχε σχεδιαστεί για να προστατεύσει τους πάντες, ή μόνο τις ανώτερες τάξεις, δεν ήταν πάντα σαφές. Αλλά σήμερα οι ταξικά και κοινωνικά διαφοροποιημένες επιπτώσεις λένε κάτι διαφορετικό. Οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις φιλτράρονται μέσω «συνήθων» διακρίσεων που είναι παντού εμφανείς.
Αρχικά, το εργατικό δυναμικό που αναμένεται να φροντίσει τους αυξανόμενους αριθμούς των ασθενών υπάγεται κατά κανόνα σε ιδιαίτερο φύλο, φυλή και έθνος στα περισσότερα μέρη του κόσμου. Αντικατοπτρίζει τις εργατικές δυνάμεις που βασίζονται στην τάξη και οι οποίες βρίσκονται, για παράδειγμα, στους αερολιμένες και σε άλλους τομείς εφοδιασμού. Αυτή η «νέα εργατική τάξη» βρίσκεται στο προσκήνιο και φέρει το βάρος του εργατικού δυναμικού που κινδυνεύει περισσότερο είτε να προσβληθεί από τον ιό μέσω της εργασίας του, είτε να απολυθεί χωρίς καμία κάλυψη λόγω της οικονομικής ύφεσης που επιφέρει ο ιός. Υπάρχει, για παράδειγμα, το ζήτημα του ποιος μπορεί να εργαστεί από το σπίτι και ποιος δεν μπορεί. Αυτό οξύνει το κοινωνικό χάσμα, καθώς και το ζήτημα του ποιος μπορεί να αντέξει οικονομικά να απομονωθεί (με ή χωρίς αμοιβή) σε περίπτωση επαφής με τον ιό ή μόλυνσης.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ονομάζω τους σεισμούς της Νικαράγουας (1973) και της Πόλης του Μεξικού (1985) «ταξικούς», έτσι και η πρόοδος του COVID-19 παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πανδημίας με χαρακτηριστικά τάξης, φύλου και φυλής. Ενώ οι προσπάθειες μετριασμού καλύπτονται βολικά από μια ρητορική του τύπου «είμαστε όλοι μαζί σε αυτό», οι πρακτικές, ιδιαίτερα από την πλευρά των εθνικών κυβερνήσεων, δείχνουν πιο μοχθηρά κίνητρα. Η σύγχρονη εργατική τάξη στις Ηνωμένες Πολιτείες (που αποτελείται κυρίως από Αφροαμερικάνους, Λατίνους και μισθωτές γυναίκες) βρίσκεται αντιμέτωπη με το αποτρόπαιο δίλημμα: είτε μόλυνση στο βωμό της υγειονομικής φροντίδας και της διατήρησης βασικών παροχών στον πληθυσμό (π.χ. μπακάλικα), είτε ανεργία χωρίς παροχές (όπως θα ήταν η επαρκής υγειονομική περίθαλψη). Το μισθωτό προσωπικό (όπως και εγώ) εργάζεται από το σπίτι και αντλεί την αμοιβή του όπως και πριν, ενώ οι διευθύνοντες σύμβουλοι πετούν τριγύρω με ιδιωτικά τζετ και ελικόπτερα.
Οι εργαζόμενοι στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν διαπαιδαγωγηθεί ώστε να συμπεριφέρονται ως καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα (που σημαίνει ότι κατηγορούν τον εαυτό τους ή τον Θεό εάν κάτι πάει στραβά, αλλά ποτέ δεν τολμούν να πουν ότι ο καπιταλισμός είναι το πρόβλημα). Αλλά ακόμη και καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα μπορούν να δουν ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται αυτή η πανδημία.
Το μεγάλο ερώτημα είναι, πόσο καιρό θα συνεχιστεί αυτό; Θα μπορούσε να διαρκέσει πάνω από ένα χρόνο και, όσο περισσότερο διαρκεί, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η υποτίμηση – περιλαμβανομένης αυτής του εργατικού δυναμικού. Τα επίπεδα ανεργίας σχεδόν σίγουρα θα ανέλθουν σε επίπεδα συγκρίσιμα με εκείνα της δεκαετίας του 1930, ελλείψει μαζικών κρατικών παρεμβάσεων που θα πρέπει να συγκρουστούν με τον νεοφιλελευθερισμό. Οι άμεσες συνέπειες για την οικονομία, καθώς και για την καθημερινή κοινωνική ζωή, είναι πολλαπλές. Αλλά δεν είναι όλες κακές. Στο βαθμό που ο σύγχρονος καταναλωτισμός γινόταν υπερβολικός, πλησίαζε αυτό που περιγράφει ο Μαρξ ως «υπερκατανάλωση» και τρελό καταναλωτισμό – που σημαίνει, με τη στροφή στο τερατώδες και το περίεργο, την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος.
Η απερισκεψία αυτής της υπερκατανάλωσης έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Η ακύρωση των αεροπορικών πτήσεων και ο περιορισμός των μεταφορών και των μετακινήσεων είχε θετικές επιπτώσεις όσον αφορά τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Η ποιότητα του αέρα στη Wuhan βελτιώνεται πολύ, και το ίδιο συμβαίνει σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ. Οι οικοτουριστικοί χώροι θα έχουν χρόνο για να ανακάμψουν από την αναταραχή. Οι κύκνοι έχουν επιστρέψει στα κανάλια της Βενετίας. Στο βαθμό που η όρεξη για την απερίσκεπτη και ανόητη υπερκατανάλωση εμποδίζεται, θα μπορούσαν να υπάρξουν κάποια μακροπρόθεσμα οφέλη. Λιγότεροι θάνατοι στο Έβερεστ είναι ένα καλό πράγμα.
Και, ενώ κανείς δεν το λέει δυνατά, η δημογραφική προτίμηση του ιού μπορεί να καταλήξει να επηρεάζει τις πυραμίδες ηλικίας με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα βάρη της κοινωνικής ασφάλισης και το μέλλον της «βιομηχανίας φροντίδας». Η καθημερινή ζωή θα επιβραδυνθεί, και για μερικούς ανθρώπους αυτό θα είναι ευλογία. Οι προτεινόμενοι κανόνες για την κοινωνική απομόνωση θα μπορούσαν, αν η κατάσταση έκτακτης ανάγκης συνεχιστεί αρκετά, να οδηγήσουν σε πολιτισμικές αλλαγές. Η μόνη μορφή βιωματικού καταναλωτισμού που θα ωφεληθεί σχεδόν σίγουρα είναι αυτό που ονομάζω «οικονομία Netflix», η οποία εξυπηρετεί ούτως ή άλλως τους «τηλεθεατές».
Στο
οικονομικό μέτωπο, οι απαντήσεις έχουν εξαρτηθεί από τον τρόπο εξόδου
από τη συντριβή του 2007-8. Αυτό συνεπαγόταν μια υπερβολικά χαλαρή
νομισματική πολιτική σε συνδυασμό με τη διάσωση των τραπεζών, η οποία
συμπληρώθηκε από μια δραματική αύξηση της παραγωγικής κατανάλωσης με τη
μαζική επέκταση των επενδύσεων σε υποδομές στην Κίνα. Αυτό το τελευταίο
δεν μπορεί να επαναληφθεί στην κλίμακα που απαιτείται.
Τα πακέτα διάσωσης που δημιουργήθηκαν το 2008 επικεντρώθηκαν στις τράπεζες, αλλά συνεπάγονταν και την ντε φάκτο εθνικοποίηση της General Motors. Είναι ίσως σημαντικό ότι, ενόψει της δυσαρέσκειας των εργαζομένων και της κατάρρευσης της ζήτησης στην αγορά, οι τρεις μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες του Ντιτρόιτ κλείνουν, τουλάχιστον προσωρινά.
Εάν η Κίνα δεν μπορεί να επαναλάβει τον [εξομαλυντικό] ρόλο που έπαιξε το 2007-8, τότε το βάρος της εξόδου από την τρέχουσα οικονομική κρίση μετατοπίζεται τώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και εδώ είναι η απόλυτη ειρωνεία: οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν, τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη, είναι πολύ πιο σοσιαλιστικές από οτιδήποτε μπορεί να προτείνει ο Μπέρνι Σάντερς – και αυτά τα προγράμματα διάσωσης θα πρέπει να ξεκινήσουν υπό την αιγίδα του Ντόναλντ Τραμπ, πιθανότατα υπό την κάλυψη του συνθήματος «Making America Great Again». Όλοι αυτοί οι Ρεπουμπλικάνοι που τόσο σπλαχνικά αντιτάχθηκαν στη διάσωση του 2008 θα πρέπει να σωπάσουν, ή να αψηφήσουν τον Ντόναλντ Τραμπ. Αυτός πιθανότατα θα ακυρώσει τις εκλογές λόγω έκτακτης ανάγκης και θα διακηρύξει την αρχή μιας αυτοκρατορικής προεδρίας που θα σώσει το κεφάλαιο και τον κόσμο από τις εξεγέρσεις και την επανάσταση. Εάν οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν είναι σοσιαλιστικές, τότε η κυβερνητική ολιγαρχία θα κινηθεί αναμφίβολα για να εξασφαλίσει ότι είναι μάλλον εθνικές-σοσιαλιστικές παρά λαϊκές-σοσιαλιστικές. Το καθήκον της αντικαπιταλιστικής πολιτικής είναι να αποτρέψει κάτι τέτοιο.
* Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ είναι πανεπιστημιακός (διδάσκει Ανθρωπολογία και Γεωγραφία στο City University της Ν. Υόρκης), και μελετητής-εκλαϊκευτής του έργου του Καρλ Μαρξ. Το παρόν κείμενό του πρωτοδημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα του (davidharvey.org) στις 19 Μαρτίου 2020. Εδώ δημοσιεύεται με μεσότιτλους της Σύνταξης.
** Σύμφωνα με μια ανεκδοτολογική ιστορία που κατέγραψε τον 12ο αιώνα ο ιστορικός Ερρίκος του Χάντινγκτον, ο βασιλιάς Κανούτος εξήγησε στους αυλοκόλακες ότι η κοσμική εξουσία είναι ανώφελη μπροστά στη θεϊκή βούληση και όσα αυτή προκαλεί. Συνήθως χρησιμοποιείται ως παράδειγμα που καταδεικνύει τη ματαιότητα κάθε απόπειρας να σταματήσει κανείς φαινόμενα όπως μια ισχυρή παλίρροια.
Μετάφραση: Αλέξης Θεοδωρίδης
Πηγή: edromos.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Όταν προσπαθώ να ερμηνεύσω, να κατανοήσω και να αναλύσω την καθημερινή ροή ειδήσεων, τείνω να εντοπίζω τι συμβαίνει υπό το φόντο δύο διακριτών αλλά συνδεόμενων μοντέλων για το πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός. Το πρώτο επίπεδο είναι η χαρτογράφηση των εσωτερικών αντιφάσεων της κυκλοφορίας και της συσσώρευσης του κεφαλαίου ενόσω η χρηματική αξία ρέει προς αναζήτηση κέρδους μέσω των διαφορετικών «στιγμών» (όπως τις αποκαλεί ο Μαρξ) της παραγωγής, υλοποίησης (κατανάλωσης), διανομής και επανεπένδυσης. Αυτό είναι ένα μοντέλο της καπιταλιστικής οικονομίας ως σπειροειδούς κίνησης ατελείωτης επέκτασης ανάπτυξης. Γίνεται αρκετά περίπλοκο καθώς ξεδιπλώνεται μέσω, για παράδειγμα, των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, των κρατικών πολιτικών, των τεχνολογικών αναδιαρθρώσεων και του συνεχώς μεταβαλλόμενου ιστού των καταμερισμών της εργασίας και των κοινωνικών σχέσεων.
Θεωρώ ότι το μοντέλο αυτό ενσωματώνεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής αναπαραγωγής (σε νοικοκυριά και κοινότητες), σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη μεταβολική σχέση με τη φύση (συμπεριλαμβανομένης της «δεύτερης φύσης» της αστικοποίησης και του δομημένου περιβάλλοντος) και με κάθε είδους πολιτισμικούς, επιστημονικούς (βασισμένους στη γνώση), θρησκευτικούς και πιθανούς κοινωνικούς σχηματισμούς που οι άνθρωποι γενικά δημιουργούν στο χώρο και στο χρόνο. Αυτές οι τελευταίες «στιγμές» ενσωματώνουν την ενεργή έκφραση των ανθρώπινων επιθυμιών, αναγκών και ορέξεων, τη λαχτάρα για γνώση και νόημα και την εξελισσόμενη αναζήτηση για πληρότητα σε ένα πλαίσιο μεταβαλλόμενων θεσμικών ρυθμίσεων, πολιτικών αμφισβητήσεων, ιδεολογικών συγκρούσεων, απωλειών, ηττών, ματαιώσεων και αλλοτριώσεων οι οποίες αναπτύχθηκαν σε έναν κόσμο με έντονη γεωγραφική, πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική ποικιλομορφία. Αυτό το δεύτερο μοντέλο αποτελεί τη δική μου κατανόηση του παγκόσμιου καπιταλισμού ως διακριτού κοινωνικού σχηματισμού, ενώ το πρώτο αφορά τις αντιφάσεις εντός του οικονομικού κινητήρα που τροφοδοτεί αυτόν τον κοινωνικό σχηματισμό σε ορισμένες οδούς της ιστορικής και γεωγραφικής του εξέλιξης.
Προς υποτιμήσεις – ή και κρίσεις
Όταν στις 26 Ιανουαρίου 2020 διάβασα για έναν Κορωνοϊό που εξαπλωνόταν στην Κίνα, σκέφτηκα αμέσως τις επιπτώσεις στην παγκόσμια δυναμική της συσσώρευσης κεφαλαίου. Ήξερα από τις μελέτες μου για το οικονομικό μοντέλο ότι τα εμπόδια και οι διαταραχές στη συνέχεια της ροής κεφαλαίων θα είχαν ως αποτέλεσμα υποτιμήσεις και ότι, εάν οι υποτιμήσεις διαδίδονταν και βάθαιναν, αυτό θα σήμαινε την εμφάνιση κρίσεων. Ήξερα επίσης καλά ότι η Κίνα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και ότι είχε εξομαλύνει αποτελεσματικά τον παγκόσμιο καπιταλισμό μετά το 2007-8, οπότε κάθε χτύπημα στην οικονομία της Κίνας θα είχε σοβαρές συνέπειες σε μια παγκόσμια οικονομία που ήταν ήδη σε κατάσταση αβεβαιότητας. Το υπάρχον μοντέλο συσσώρευσης κεφαλαίου είχε ήδη πολλά προβλήματα. Κινητοποιήσεις συνέβαιναν σχεδόν παντού (από το Σαντιάγο ως τη Βηρυτό), πολλές από τις οποίες επικεντρώθηκαν στο γεγονός ότι το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο δεν λειτουργούσε καλά για την πλειοψηφία του πληθυσμού.
Αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο στηρίζεται όλο και περισσότερο σε πλασματικό κεφάλαιο και σε τεράστια επέκταση της προσφοράς χρήματος και της δημιουργίας χρέους. Ήδη αντιμετωπίζει το πρόβλημα της ανεπαρκούς ενεργούς ζήτησης ώστε να πραγματοποιηθούν οι αξίες που μπορεί να παράγει το κεφάλαιο. Πώς μπορεί λοιπόν το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, με τη χαλαρή νομιμοποίησή του και την ευαίσθητη κράση του, να απορροφήσει τις αναπόφευκτες επιπτώσεις μιας πανδημίας και να επιβιώσει από αυτές; Η απάντηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πόσο καιρό θα μπορούσε η διαταραχή να διαρκέσει και να εξαπλωθεί. Διότι, όπως επεσήμανε ο Μαρξ, η υποτίμηση δεν συμβαίνει επειδή τα εμπορεύματα δεν μπορούν να πωληθούν, αλλά επειδή δεν μπορούν να πωληθούν εγκαίρως.
Πολλαπλοί οι παράγοντες μετάδοσης των ιών
Είχα από καιρό αρνηθεί την ιδέα μιας «φύσης» εξωτερικής και ξεχωριστής από τον πολιτισμό, την οικονομία και την καθημερινή ζωή. Διαλέγω μια πιο διαλεκτική και σχεσιακή άποψη της μεταβολικής σχέσης με τη φύση. Το κεφάλαιο τροποποιεί τις περιβαλλοντικές συνθήκες της αναπαραγωγής του, αλλά το κάνει σε ένα πλαίσιο ακούσιων συνεπειών (όπως η κλιματική αλλαγή) και στο πλαίσιο αυτόνομων και ανεξάρτητων εξελικτικών δυνάμεων που διαμορφώνουν διαρκώς τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει μια πραγματικά φυσική καταστροφή. Οι ιοί μεταλλάσσονται συνέχεια. Αλλά οι συνθήκες υπό τις οποίες μια μετάλλαξη γίνεται απειλητική για τη ζωή εξαρτώνται από τις ανθρώπινες ενέργειες.
Υπάρχουν δύο συναφείς πτυχές σε αυτό. Πρώτον, οι ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες αυξάνουν την πιθανότητα έντονων μεταλλάξεων. Είναι, για παράδειγμα, εύλογο να αναμένεται ότι η ραγδαία μεταμόρφωση του βιότοπου και των εντατικών ή ιδιαίτερων συστημάτων παροχής τροφής στις υγρές υποτροπικές περιοχές μπορεί να συμβάλει σε αυτό. Τέτοια συστήματα υπάρχουν σε πολλά μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας νότια του Γιανγκτσέ και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Δεύτερον, οι συνθήκες που ευνοούν την ταχεία μετάδοση μέσω των σωμάτων-φορέων ποικίλλουν σημαντικά. Οι πυκνοί ανθρώπινοι πληθυσμοί είναι εύκολος στόχος. Είναι γνωστό ότι οι επιδημίες της ιλαράς, για παράδειγμα, ευδοκιμούν μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά γρήγορα πεθαίνουν σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, κινούνται, πειθαρχούν ή ξεχνούν να πλύνουν τα χέρια τους, επηρεάζει επίσης τον τρόπο μετάδοσης των ασθενειών.
Τα τελευταία χρόνια, ο SARS, η γρίπη των πτηνών και των χοίρων φαίνεται να έχουν έρθει από την Κίνα ή τη Νοτιοανατολική Ασία. Επίσης, η Κίνα υπέφερε έντονα από την πανώλη των χοίρων κατά το προηγούμενο έτος, γεγονός που οδήγησε σε μαζική σφαγή χοίρων και στην κλιμάκωση των τιμών του χοιρινού κρέατος. Δεν τα λέω όλα αυτά για να κατηγορήσω την Κίνα. Υπάρχουν πολλά άλλα μέρη όπου οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι για τη μετάδοση και διάχυση των ιών είναι υψηλοί. Η ισπανική γρίπη του 1918 ξεκίνησε από το Κάνσας και ο ιός HIV/AIDS από την Αφρική, και ασφαλώς ο Ebola από τον Δυτικό Νείλο, ενώ ο δάγκειος πυρετός φαίνεται να ευδοκιμεί στη Λατινική Αμερική. Αλλά οι οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις της εξάπλωσης του ιού εξαρτώνται από προϋπάρχουσες ρωγμές και τρωτά σημεία στο ηγεμονικό οικονομικό μοντέλο.
Ένας πολύ εσφαλμένος εφησυχασμός
Δεν με εξέπληξε το γεγονός ότι ο COVID-19 βρέθηκε αρχικά στη Wuhan (αν και είναι άγνωστο εάν προέρχεται από εκεί). Τα τοπικά αποτελέσματα θα ήταν σημαντικά και, δεδομένου ότι ήταν ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής, πιθανότατα θα υπήρχαν παγκόσμιες οικονομικές επιπτώσεις (αν και δεν είχα ιδέα για το μέγεθος). Το μεγάλο ερώτημα ήταν πώς μπορεί να συμβεί η μετάδοση και η διάχυση και πόσο θα διαρκέσει (έως ότου βρεθεί ένα εμβόλιο). Η παλαιότερη εμπειρία είχε δείξει ότι ένα από τα μειονεκτήματα της αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης είναι το πόσο αδύνατο γίνεται να σταματήσει η ταχεία διεθνής διάδοση νέων ασθενειών. Ζούμε σε έναν άκρως συνδεδεμένο κόσμο, όπου σχεδόν όλοι ταξιδεύουν. Τα ανθρώπινα δίκτυα για δυνητική διάδοση είναι τεράστια και ανοιχτά. Ο κίνδυνος (οικονομικός και δημογραφικός) ήταν ότι η διακοπή θα διαρκέσει ένα έτος ή περισσότερο.
Ενώ υπήρξε άμεση κάμψη στις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές όταν ακούστηκε η είδηση, ακολουθήθηκε από ένα μήνα ή περισσότερο όπου οι αγορές έφτασαν σε νέα υψηλά επίπεδα. Τα νέα έμοιαζαν να δείχνουν φυσιολογικά παντού εκτός από την Κίνα. Η πεποίθηση φαίνεται να ήταν ότι θα βιώσουμε μια επανεμφάνιση του SARS, που περιορίστηκε αρκετά γρήγορα και με χαμηλό παγκόσμιο αντίκτυπο, παρόλο που είχε υψηλό ποσοστό θνησιμότητας και δημιούργησε έναν περιττό (εκ των υστέρων) πανικό στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Όταν εμφανίστηκε ο COVID-19, μια κυρίαρχη αντίδραση ήταν να ειδωθεί ως επανάληψη του SARS – μια τέτοια αντίληψη καθιστούσε τον πανικό περιττό. Το γεγονός ότι η επιδημία έπληξε την Κίνα, η οποία γρήγορα και επιθετικά ενέργησε για να περιορίσει τις επιπτώσεις της, οδήγησε τον υπόλοιπο κόσμο να αντιμετωπίσει εσφαλμένα το πρόβλημα ως κάτι που συμβαίνει «εκεί πέρα». Και επομένως να το κρατήσει εκτός της οπτικής και της προσοχής του (στάση συνοδευόμενη από κάποια ανησυχητικά σημάδια αντικινεζικής ξενοφοβίας σε ορισμένα μέρη του κόσμου).
Το αγκάθι που έβαλε ο ιός στη θριαμβευτική πορεία ανάπτυξης της Κίνας θεωρήθηκε ακόμη και καλό νέο από ορισμένους κύκλους της διοίκησης του Τραμπ. Ωστόσο, άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες για διακοπές στις παγκόσμιες αλυσίδες παραγωγής που περνούσαν από τη Wuhan. Αυτά αγνοήθηκαν ή αντιμετωπίστηκαν ως προβλήματα για συγκεκριμένες σειρές προϊόντων ή εταιρείες (όπως η Apple). Οι υποτιμήσεις ήταν τοπικές και συγκεκριμένες, και όχι συστηματικές. Τα σημάδια της πτώσης της καταναλωτικής ζήτησης ελαχιστοποιήθηκαν, παρόλο που επιχειρήσεις όπως οι MacDonalds και Starbucks, οι οποίες είχαν μεγάλη δραστηριοποίηση στο εσωτερικό της κινεζικής εγχώριας αγοράς, έπρεπε να κλείσουν για λίγο. Η επικάλυψη του Κινεζικού Νέου Έτους με το ξέσπασμα του ιού έκρυψε τις επιπτώσεις τον Ιανουάριο. Αυτός ο εφησυχασμός ήταν πολύ εσφαλμένος.
Με ιταλικά καύσιμα το καθοδικό σπιράλ
Τα αρχικά νέα για τη διεθνή διάδοση του ιού ήταν περιστασιακά και επεισοδιακά, με σοβαρή επιδημία στη Νότια Κορέα και μερικά άλλα επίκεντρα, όπως το Ιράν. Ήταν η ιταλική εστία η οποία πυροδότησε την πρώτη βίαιη αντίδραση. Η συντριβή της χρηματιστηριακής αγοράς που ξεκίνησε στα μέσα Φεβρουαρίου υποχώρησε κάπως, αλλά μέχρι τα μέσα Μαρτίου είχε οδηγήσει σε καθαρή υποτίμηση σχεδόν 30% στις χρηματιστηριακές αγορές παγκοσμίως. Η εκθετική κλιμάκωση των μολύνσεων προκάλεσε μια σειρά από συχνά ασυνάρτητες και μερικές φορές πανικοβλημένες αντιδράσεις. Ο Πρόεδρος Τραμπ μιμήθηκε τον βασιλιά Κανούτο μπροστά σε μια πιθανή αυξανόμενη παλίρροια ασθενειών και θανάτων**. Ορισμένες από τις απαντήσεις φάνηκαν περίεργες. Το να βάλεις την Federal Reserve να ρίξει τα επιτόκια μπροστά σε έναν ιό φαινόταν περίεργο, ακόμα και όταν αναγνωριζόταν ότι η κίνηση προοριζόταν να μετριάσει τις επιπτώσεις στην αγορά και όχι να εμποδίσει την πρόοδο του ιού.
Οι δημόσιες αρχές και τα συστήματα υγείας ήταν σχεδόν παντού απροετοίμαστα. Σαράντα χρόνια νεοφιλελευθερισμού σε όλη τη Βόρεια και Νότια Αμερική και την Ευρώπη είχαν αφήσει το κοινό εντελώς εκτεθειμένο και ακατάλληλο για να αντιμετωπίσει μια κρίση δημόσιας υγείας αυτού του είδους – παρότι οι προηγούμενες περιπτώσεις του SARS και του Ebola παρείχαν άφθονες προειδοποιήσεις, καθώς και διδάγματα σχετικά με το τι θα χρειαζόταν να γίνει. Σε πολλά μέρη του υποτιθέμενου «πολιτισμένου» κόσμου, οι τοπικές κυβερνήσεις και οι περιφερειακές / κρατικές αρχές, οι οποίες αποτελούσαν πάντα την πρώτη γραμμή άμυνας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης στον τομέα της δημόσιας υγείας και ασφάλειας, λιμοκτονούσαν λόγω έλλειψης χρηματοδότησης εξαιτίας πολιτικών λιτότητας, φορολογικών περικοπών και επιδοτήσεων προς τις εταιρείες και τους πλούσιους…
Η πρόληψη δεν φέρνει κέρδη
Η συντεχνία της Big Pharma [οι μεγάλες πολυεθνικές της φαρμακοβιομηχανίας]
έχει ελάχιστο ενδιαφέρον για τη μη αποδοτική, οικονομικά, έρευνα
σχετικά με τις μολυσματικές ασθένειες (στις οποίες ανήκει ολόκληρη η
κατηγορία των κορωνοϊών, που είναι γνωστοί από τη δεκαετία του 1960).Η Big Pharma επενδύει σπάνια στην πρόληψη. Έχει ελάχιστο ενδιαφέρον να επενδύσει στην ετοιμότητα για μια κρίση της δημόσιας υγείας.
Αντίθετα, λατρεύει να σχεδιάζει θεραπείες. Όσο πιο άρρωστοι είμαστε, τόσο περισσότερο κερδίζει. Η πρόληψη δεν συμβάλλει στην αξία των μετοχών. Μπορεί ακόμη και να τη μειώσει.
Το επιχειρηματικό μοντέλο που εφαρμόστηκε για την παροχή δημόσιας υγείας εξάλειψε την ικανότητα αντιμετώπισης που θα απαιτούνταν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Η πρόληψη δεν ήταν ούτε καν ένα δελεαστικό πεδίο εργασίας για να δικαιολογήσει τις συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Ο Πρόεδρος Τραμπ είχε μειώσει τον προϋπολογισμό του Κέντρου Ελέγχου Ασθενειών και διέλυσε την ομάδα εργασίας για τις πανδημίες στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας, με το ίδιο πνεύμα που μείωσε όλη τη χρηματοδότηση της έρευνας, συμπεριλαμβανομένης αυτής για την κλιματική αλλαγή. Αν ήθελα να είμαι μεταφορικός σχετικά με αυτό, θα έλεγα ότι ο COVID-19 είναι η εκδίκηση της Φύσης για πάνω από σαράντα χρόνια κακομεταχείρισής της από τα χέρια ενός βίαιου και μη ρυθμιζόμενου νεοφιλελεύθερου εξορυκτικισμού.
«Ακραία» κινεζικά μέτρα για τον περιορισμό της επιδημίας
Είναι ίσως συμπτωματικό ότι οι λιγότερο νεοφιλελεύθερες χώρες, η Κίνα και η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν και η Σιγκαπούρη, βρίσκονται μέχρι στιγμής εν μέσω πανδημίας σε καλύτερη κατάσταση από την Ιταλία (αν και το Ιράν δεν επιβεβαιώνει αυτό το επιχείρημα). Ενώ υπήρχαν πολλές αποδείξεις ότι η Κίνα αντιμετώπισε το SARS μάλλον άσχημα, με αρχική απόκρυψη και άρνηση, αυτή τη φορά ο Πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ κινήθηκε γρήγορα για να επιβάλει τη διαφάνεια – τόσο στις αναφορές της κατάστασης όσο και στη διεξαγωγή τεστ. Το ίδιο και η Νότια Κορέα. Ωστόσο, στην Κίνα χάθηκε πολύτιμος χρόνος (λίγες μόνο μέρες κάνουν όλη τη διαφορά). Αυτό που ήταν αξιοσημείωτο στην Κίνα, ωστόσο, ήταν ο περιορισμός της επιδημίας στην επαρχία Hubei, με το Wuhan στο κέντρο της. Η επιδημία δεν κινήθηκε με την ίδια ορμή προς το Πεκίνο ή προς τη Δύση ή ακόμα πιο νότια. Μέχρι το τέλος Μαρτίου, η Κίνα ανακοίνωσε πως δεν είχε νέα κρούσματα στο Hubei, και η Volvo δήλωσε ότι επιστρέφει κανονικά στην παραγωγή αυτοκινήτων ενώ η υπόλοιπη παγκόσμια αυτοκινητοβιομηχανία σταματά.
Τα μέτρα που ελήφθησαν για τον γεωγραφικό περιορισμό του ιού ήταν εκτεταμένα και περιοριστικά (όπως έπρεπε να είναι). Θα ήταν δύσκολο να επαναληφθούν αλλού, για πολιτικούς, οικονομικούς και πολιτιστικούς λόγους. Οι αναφορές που προέρχονται από την Κίνα υποδηλώνουν ότι οι θεραπείες και οι πολιτικές ήταν αυταρχικές. Επιπλέον, η Κίνα και η Σιγκαπούρη ανέπτυξαν τις ικανότητές τους για προσωπική παρακολούθηση σε επίπεδα που ήταν επεμβατικά και αυταρχικά. Ωστόσο, φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικές συνολικά, και αν οι ενέργειες είχαν τεθεί σε ισχύ μόλις λίγες ημέρες νωρίτερα, τα μοντέλα δείχνουν ότι πολλοί θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Αυτή είναι σημαντική πληροφορία: σε οποιαδήποτε διαδικασία εκθετικής ανάπτυξης, υπάρχει ένα σημείο καμπής πέρα από το οποίο η αυξανόμενη μάζα βγαίνει εντελώς εκτός ελέγχου (σημειώστε εδώ, πάλι, τη σημασία της μάζας σε σχέση με το ρυθμό). Το γεγονός ότι ο Τραμπ καθυστέρησε τόσες εβδομάδες σίγουρα θα κοστίσει ανθρώπινες ζωές.
Η κατάρρευση του «βιωματικού» καταναλωτισμού
Οι οικονομικές επιπτώσεις έχουν βγει εκτός ελέγχου σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι διακοπές στις αλυσίδες αξίας των εταιρειών και σε ορισμένους τομείς αποδείχθηκαν πιο συστημικές και ουσιαστικές από ό,τι είχε αρχικά υποτεθεί. Η μακροπρόθεσμη επίδραση μπορεί να είναι η συντόμευση ή η διαφοροποίηση των αλυσίδων εφοδιασμού, με ταυτόχρονη στροφή προς μορφές παραγωγής με μικρότερη ένταση εργασίας (με τεράστιες επιπτώσεις στην απασχόληση) και με μεγαλύτερη εξάρτηση από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η διακοπή των αλυσίδων παραγωγής συνεπάγεται την απόλυση ή την απομάκρυνση των εργαζομένων, γεγονός που μειώνει την τελική ζήτηση, ενώ η ζήτηση πρώτων υλών μειώνει την παραγωγική κατανάλωση. Αυτές οι επιπτώσεις από την πλευρά της ζήτησης θα είχαν από μόνες τους προκαλέσει τουλάχιστον μια ήπια ύφεση.
Αλλά τα μεγαλύτερα τρωτά σημεία υπήρχαν αλλού. Οι τρόποι καταναλωτισμού που εξερράγησαν μετά το 2007-8 έχουν καταρρεύσει, με καταστροφικές συνέπειες. Οι τρόποι αυτοί βασίστηκαν στη μείωση του χρόνου κύκλησης [κυκλικής κίνησης] της κατανάλωσης όσο το δυνατόν πλησιέστερα στο μηδέν. Η πλημμύρα των επενδύσεων σε τέτοιες μορφές καταναλωτισμού είχε να κάνει με τη μέγιστη απορρόφηση των εκθετικά αυξανόμενων όγκων κεφαλαίων, σε μορφές καταναλωτισμού που είχαν τον συντομότερο δυνατό χρόνο κύκλησης. Από αυτήν την άποψη, ο διεθνής τουρισμός ήταν εμβληματικός. Οι διεθνείς επισκέψεις αυξήθηκαν από 800 εκατομμύρια σε 1,4 δισεκατομμύρια μεταξύ 2010 και 2018. Αυτή η μορφή στιγμιαίου «βιωματικού» καταναλωτισμού απαιτούσε τεράστιες επενδύσεις υποδομών σε αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρείες, ξενοδοχεία και εστιατόρια, θεματικά πάρκα και πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.λπ.
Τώρα όμως αυτό το ορόσημο της συσσώρευσης του κεφαλαίου είναι νεκρό. Οι αεροπορικές εταιρείες βρίσκονται κοντά στην πτώχευση, τα ξενοδοχεία είναι κενά και επίκειται μαζική ανεργία στις βιομηχανίες φιλοξενίας. Το φαγητό έξω δεν είναι καλή ιδέα και εστιατόρια και μπαρ έχουν κλείσει σε πολλά μέρη. Η στρατιά των εργαζομένων στην οικονομία των συναυλιών ή σε άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας απολύεται, χωρίς ορατά μέσα υποστήριξης. Εκδηλώσεις όπως πολιτιστικά φεστιβάλ, τουρνουά ποδοσφαίρου και μπάσκετ, συναυλίες, επιχειρηματικές και επαγγελματικές συναντήσεις, ακόμη και πολιτικές συγκεντρώσεις σχετικά με τις εκλογές, ακυρώνονται. Αυτές οι μορφές βιωματικού καταναλωτισμού που βασίζεται σε εκδηλώσεις έχουν εκλείψει. Τα έσοδα των τοπικών κυβερνήσεων έχουν εξανεμιστεί. Τα πανεπιστήμια και τα σχολεία κλείνουν.
Πώς θα αποτραπεί η οριστική συντριβή του καταναλωτισμού;
Ένα μεγάλο μέρος του μοντέλου του σύγχρονου καπιταλιστικού καταναλωτισμού είναι ανενεργό υπό τις παρούσες συνθήκες. Η κίνηση προς αυτό που περιγράφει ο Αντρέ Γκορζ ως «αντισταθμιστικό καταναλωτισμό» (στον οποίο οι αποξενωμένοι εργαζόμενοι υποτίθεται ότι βρίσκουν αναψυχή μέσω πακέτων διακοπών σε μια τροπική παραλία) αμβλύνθηκε.
Αλλά οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες είναι, κατά 70 με 80%, οδηγούμενες από τον καταναλωτισμό. Η εμπιστοσύνη και το συναίσθημα των καταναλωτών έχουν καταστεί τα τελευταία σαράντα χρόνια το κλειδί για την κινητοποίηση της ενεργού ζήτησης, και το κεφάλαιο κινητοποιείται όλο και περισσότερο από τη ζήτηση και τις ανάγκες. Αυτή η πηγή οικονομικής ενέργειας δεν είχε υποστεί ως τώρα άγριες διακυμάνσεις (με λίγες εξαιρέσεις, όπως η ισλανδική ηφαιστειακή έκρηξη που εμπόδιζε τις διατλαντικές πτήσεις για μερικές εβδομάδες). Όμως ο COVID-19 προκαλεί όχι μια άγρια διακύμανση, αλλά παντοτινή συντριβή στην καρδιά της μορφής καταναλωτισμού που κυριαρχεί στις πιο εύπορες χώρες. Η σπειροειδής μορφή της ατελείωτης συσσώρευσης κεφαλαίου καταρρέει προς τα μέσα, από το ένα μέρος του κόσμου σε κάθε άλλο.
Το μόνο που μπορεί να το σώσει είναι μια κυβερνητικής χρηματοδότησης και προώθησης μαζική καταναλωτική συμπεριφορά. Αυτή θα απαιτήσει κοινωνικοποίηση ολόκληρης της οικονομίας στις ΗΠΑ, χωρίς να την ονομάζουμε σοσιαλισμό. Ό,τι και να συμβεί, ο γενικευμένος λαϊκός σκεπτικισμός ως προς την ανάγκη μιας κυβέρνησης με ευρείες εξουσίες έχει ανασταλεί, και η διαφορά μεταξύ καλών και κακών διοικήσεων αναγνωρίζεται ευρύτατα. Η υπαγωγή των κυβερνήσεων στα συμφέροντα των κατόχων ομολόγων και των χρηματιστών (όπως συμβαίνει από το 2007-8) σήμερα φαίνεται να είναι κακή ιδέα – ακόμη και για τους χρηματιστές.
Το αποτρόπαιο δίλημμα που αντιμετωπίζει η «νέα εργατική τάξη»
Υπάρχει ένας βολικός μύθος, ότι οι μολυσματικές ασθένειες δεν αναγνωρίζουν τάξη ή άλλα κοινωνικά εμπόδια και όρια. Όπως και με άλλα τέτοια λόγια, υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτό. Στις επιδημίες χολέρας του 19ου αιώνα, η υπέρβαση των φραγμών της τάξης ήταν αρκετά δραματική ώστε να δημιουργήσει τη γέννηση ενός κινήματος για τη δημόσια υγιεινή και υγεία (το οποίο επαγγελματοποιήθηκε) που διαρκεί μέχρι σήμερα. Το αν αυτό το κίνημα είχε σχεδιαστεί για να προστατεύσει τους πάντες, ή μόνο τις ανώτερες τάξεις, δεν ήταν πάντα σαφές. Αλλά σήμερα οι ταξικά και κοινωνικά διαφοροποιημένες επιπτώσεις λένε κάτι διαφορετικό. Οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις φιλτράρονται μέσω «συνήθων» διακρίσεων που είναι παντού εμφανείς.
Αρχικά, το εργατικό δυναμικό που αναμένεται να φροντίσει τους αυξανόμενους αριθμούς των ασθενών υπάγεται κατά κανόνα σε ιδιαίτερο φύλο, φυλή και έθνος στα περισσότερα μέρη του κόσμου. Αντικατοπτρίζει τις εργατικές δυνάμεις που βασίζονται στην τάξη και οι οποίες βρίσκονται, για παράδειγμα, στους αερολιμένες και σε άλλους τομείς εφοδιασμού. Αυτή η «νέα εργατική τάξη» βρίσκεται στο προσκήνιο και φέρει το βάρος του εργατικού δυναμικού που κινδυνεύει περισσότερο είτε να προσβληθεί από τον ιό μέσω της εργασίας του, είτε να απολυθεί χωρίς καμία κάλυψη λόγω της οικονομικής ύφεσης που επιφέρει ο ιός. Υπάρχει, για παράδειγμα, το ζήτημα του ποιος μπορεί να εργαστεί από το σπίτι και ποιος δεν μπορεί. Αυτό οξύνει το κοινωνικό χάσμα, καθώς και το ζήτημα του ποιος μπορεί να αντέξει οικονομικά να απομονωθεί (με ή χωρίς αμοιβή) σε περίπτωση επαφής με τον ιό ή μόλυνσης.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ονομάζω τους σεισμούς της Νικαράγουας (1973) και της Πόλης του Μεξικού (1985) «ταξικούς», έτσι και η πρόοδος του COVID-19 παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πανδημίας με χαρακτηριστικά τάξης, φύλου και φυλής. Ενώ οι προσπάθειες μετριασμού καλύπτονται βολικά από μια ρητορική του τύπου «είμαστε όλοι μαζί σε αυτό», οι πρακτικές, ιδιαίτερα από την πλευρά των εθνικών κυβερνήσεων, δείχνουν πιο μοχθηρά κίνητρα. Η σύγχρονη εργατική τάξη στις Ηνωμένες Πολιτείες (που αποτελείται κυρίως από Αφροαμερικάνους, Λατίνους και μισθωτές γυναίκες) βρίσκεται αντιμέτωπη με το αποτρόπαιο δίλημμα: είτε μόλυνση στο βωμό της υγειονομικής φροντίδας και της διατήρησης βασικών παροχών στον πληθυσμό (π.χ. μπακάλικα), είτε ανεργία χωρίς παροχές (όπως θα ήταν η επαρκής υγειονομική περίθαλψη). Το μισθωτό προσωπικό (όπως και εγώ) εργάζεται από το σπίτι και αντλεί την αμοιβή του όπως και πριν, ενώ οι διευθύνοντες σύμβουλοι πετούν τριγύρω με ιδιωτικά τζετ και ελικόπτερα.
Οι εργαζόμενοι στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν διαπαιδαγωγηθεί ώστε να συμπεριφέρονται ως καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα (που σημαίνει ότι κατηγορούν τον εαυτό τους ή τον Θεό εάν κάτι πάει στραβά, αλλά ποτέ δεν τολμούν να πουν ότι ο καπιταλισμός είναι το πρόβλημα). Αλλά ακόμη και καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα μπορούν να δουν ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα με τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται αυτή η πανδημία.
Αρνητικές συνέπειες, αλλά και απρόσμενα παράπλευρα κέρδη
Το μεγάλο ερώτημα είναι, πόσο καιρό θα συνεχιστεί αυτό; Θα μπορούσε να διαρκέσει πάνω από ένα χρόνο και, όσο περισσότερο διαρκεί, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η υποτίμηση – περιλαμβανομένης αυτής του εργατικού δυναμικού. Τα επίπεδα ανεργίας σχεδόν σίγουρα θα ανέλθουν σε επίπεδα συγκρίσιμα με εκείνα της δεκαετίας του 1930, ελλείψει μαζικών κρατικών παρεμβάσεων που θα πρέπει να συγκρουστούν με τον νεοφιλελευθερισμό. Οι άμεσες συνέπειες για την οικονομία, καθώς και για την καθημερινή κοινωνική ζωή, είναι πολλαπλές. Αλλά δεν είναι όλες κακές. Στο βαθμό που ο σύγχρονος καταναλωτισμός γινόταν υπερβολικός, πλησίαζε αυτό που περιγράφει ο Μαρξ ως «υπερκατανάλωση» και τρελό καταναλωτισμό – που σημαίνει, με τη στροφή στο τερατώδες και το περίεργο, την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος.
Η απερισκεψία αυτής της υπερκατανάλωσης έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Η ακύρωση των αεροπορικών πτήσεων και ο περιορισμός των μεταφορών και των μετακινήσεων είχε θετικές επιπτώσεις όσον αφορά τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Η ποιότητα του αέρα στη Wuhan βελτιώνεται πολύ, και το ίδιο συμβαίνει σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ. Οι οικοτουριστικοί χώροι θα έχουν χρόνο για να ανακάμψουν από την αναταραχή. Οι κύκνοι έχουν επιστρέψει στα κανάλια της Βενετίας. Στο βαθμό που η όρεξη για την απερίσκεπτη και ανόητη υπερκατανάλωση εμποδίζεται, θα μπορούσαν να υπάρξουν κάποια μακροπρόθεσμα οφέλη. Λιγότεροι θάνατοι στο Έβερεστ είναι ένα καλό πράγμα.
Και, ενώ κανείς δεν το λέει δυνατά, η δημογραφική προτίμηση του ιού μπορεί να καταλήξει να επηρεάζει τις πυραμίδες ηλικίας με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στα βάρη της κοινωνικής ασφάλισης και το μέλλον της «βιομηχανίας φροντίδας». Η καθημερινή ζωή θα επιβραδυνθεί, και για μερικούς ανθρώπους αυτό θα είναι ευλογία. Οι προτεινόμενοι κανόνες για την κοινωνική απομόνωση θα μπορούσαν, αν η κατάσταση έκτακτης ανάγκης συνεχιστεί αρκετά, να οδηγήσουν σε πολιτισμικές αλλαγές. Η μόνη μορφή βιωματικού καταναλωτισμού που θα ωφεληθεί σχεδόν σίγουρα είναι αυτό που ονομάζω «οικονομία Netflix», η οποία εξυπηρετεί ούτως ή άλλως τους «τηλεθεατές».
Εφεξής, οι μόνες λειτουργικές πολιτικές θα είναι σοσιαλιστικές – αλλά τι «χρώματος»;
Στο
οικονομικό μέτωπο, οι απαντήσεις έχουν εξαρτηθεί από τον τρόπο εξόδου
από τη συντριβή του 2007-8. Αυτό συνεπαγόταν μια υπερβολικά χαλαρή
νομισματική πολιτική σε συνδυασμό με τη διάσωση των τραπεζών, η οποία
συμπληρώθηκε από μια δραματική αύξηση της παραγωγικής κατανάλωσης με τη
μαζική επέκταση των επενδύσεων σε υποδομές στην Κίνα. Αυτό το τελευταίο
δεν μπορεί να επαναληφθεί στην κλίμακα που απαιτείται.Τα πακέτα διάσωσης που δημιουργήθηκαν το 2008 επικεντρώθηκαν στις τράπεζες, αλλά συνεπάγονταν και την ντε φάκτο εθνικοποίηση της General Motors. Είναι ίσως σημαντικό ότι, ενόψει της δυσαρέσκειας των εργαζομένων και της κατάρρευσης της ζήτησης στην αγορά, οι τρεις μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες του Ντιτρόιτ κλείνουν, τουλάχιστον προσωρινά.
Εάν η Κίνα δεν μπορεί να επαναλάβει τον [εξομαλυντικό] ρόλο που έπαιξε το 2007-8, τότε το βάρος της εξόδου από την τρέχουσα οικονομική κρίση μετατοπίζεται τώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και εδώ είναι η απόλυτη ειρωνεία: οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν, τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη, είναι πολύ πιο σοσιαλιστικές από οτιδήποτε μπορεί να προτείνει ο Μπέρνι Σάντερς – και αυτά τα προγράμματα διάσωσης θα πρέπει να ξεκινήσουν υπό την αιγίδα του Ντόναλντ Τραμπ, πιθανότατα υπό την κάλυψη του συνθήματος «Making America Great Again». Όλοι αυτοί οι Ρεπουμπλικάνοι που τόσο σπλαχνικά αντιτάχθηκαν στη διάσωση του 2008 θα πρέπει να σωπάσουν, ή να αψηφήσουν τον Ντόναλντ Τραμπ. Αυτός πιθανότατα θα ακυρώσει τις εκλογές λόγω έκτακτης ανάγκης και θα διακηρύξει την αρχή μιας αυτοκρατορικής προεδρίας που θα σώσει το κεφάλαιο και τον κόσμο από τις εξεγέρσεις και την επανάσταση. Εάν οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν είναι σοσιαλιστικές, τότε η κυβερνητική ολιγαρχία θα κινηθεί αναμφίβολα για να εξασφαλίσει ότι είναι μάλλον εθνικές-σοσιαλιστικές παρά λαϊκές-σοσιαλιστικές. Το καθήκον της αντικαπιταλιστικής πολιτικής είναι να αποτρέψει κάτι τέτοιο.
* Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ είναι πανεπιστημιακός (διδάσκει Ανθρωπολογία και Γεωγραφία στο City University της Ν. Υόρκης), και μελετητής-εκλαϊκευτής του έργου του Καρλ Μαρξ. Το παρόν κείμενό του πρωτοδημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα του (davidharvey.org) στις 19 Μαρτίου 2020. Εδώ δημοσιεύεται με μεσότιτλους της Σύνταξης.
** Σύμφωνα με μια ανεκδοτολογική ιστορία που κατέγραψε τον 12ο αιώνα ο ιστορικός Ερρίκος του Χάντινγκτον, ο βασιλιάς Κανούτος εξήγησε στους αυλοκόλακες ότι η κοσμική εξουσία είναι ανώφελη μπροστά στη θεϊκή βούληση και όσα αυτή προκαλεί. Συνήθως χρησιμοποιείται ως παράδειγμα που καταδεικνύει τη ματαιότητα κάθε απόπειρας να σταματήσει κανείς φαινόμενα όπως μια ισχυρή παλίρροια.
Μετάφραση: Αλέξης Θεοδωρίδης
Πηγή: edromos.gr
Η Σφήκα: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου