Στέλιος Ελληνιάδης
«Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ζουν∙ μονάχα υπάρχουν.» (Λούντβιχ Κλάγκες)
Όση ώρα καθόμουν σε ένα καλόγουστο καφέ με την ασυνήθιστη ονομασία «Ζαν Μωρεάς» (ψευδώνυμο του ποιητή Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου) το οποίο βρίσκεται έξω από την είσοδο του Σισμανόγλειου, ένα κατακίτρινο καναρινάκι ακριβώς πάνω από το κεφάλι μου, κελαηδούσε ασταμάτητα συνομιλώντας με ένα άλλο καναρίνι του οποίου οι αποκρίσεις έρχονταν από το αλσύλλιο του νοσοκομείου, μέρος ενός βιότοπου που κάποτε απλωνόταν σε μια πολύ ευρύτερη περιοχή η οποία μπαζώθηκε και χτίστηκε μέχρι πνιγμού. Φεύγοντας από κει με τα πόδια προς τη λεωφόρο Πεντέλης, στο δρόμο με τους υψηλούς ευκαλύπτους και τα άλλα εναπομείναντα δέντρα και φυτά ανάμεσα στις ογκωδέστατες πολυκατοικίες και τα τσιμενταρισμένα ρέματα, τα κοτσύφια υπερτερούσαν φωνητικά ανάμεσα στους ωραίους ήχους των πουλιών και τους άσχημους ήχους των αυτοκινήτων που δεν σταματούν ποτέ.
Είχα μια αυξημένη προσήλωση στις φωνές των ιπτάμενων ζώων γιατί στην πολύωρη παραμονή μου στο καφέ διάβαζα το συναρπαστικό μανιφέστο για τις ανθρώπινες αξίες, την «πρόοδο» και τον «πολιτισμό» του Λούντβιχ Κλάγκες από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και η γη», που μου είχαν στείλει οι «Εκδόσεις Μάγμα», σε μετάφραση του Γιώργου Στεφανίδη. Ενώ το κείμενο έξυνε τις πληγές μου σε σχέση με την αλόγιστη κακοποίηση της φύσης, τα πουλιά με θώπευαν και με γαλήνευαν. Κι αυτό από μόνο του ήταν αρκετό για να επιβεβαιώσει τον συγγραφέα που έναν αιώνα πριν προσπαθούσε να ταρακουνήσει τους συμπολίτες του, να βγουν από το βούρκο της «προόδου» και να δουν την καταστροφή που ήταν ήδη σε εξέλιξη. Καταστροφή της φύσης και όλων των συναρθρωμένων αξιών, του ανθρώπινου είδους, δηλαδή του καταστροφέα, συμπεριλαμβανομένου.
Η αγωνία του Κλάγκες είναι και η δική μας αγωνία, στα όρια της απόγνωσης σήμερα. Ο συγγραφέας, αν και κατατάσσεται στους «συντηρητικούς» στοχαστές από τους ειδήμονες, είναι μπροστά απ’ όλους στην εποχή του, τόσο μπροστά που το κείμενό του είναι ακόμα πιο μπροστά από το επίπεδο στο οποίο έχει φτάσει, εκατό χρόνια μετά, η οικολογική συνείδηση στις κοινωνίες. Κι αυτό που κάνει το κείμενο πιο ουσιαστικό είναι ότι ο συγγραφέας δεν αρκείται στην αφυπνιστική του κραυγή για την προστασία της φύσης, αλλά τη συνδέει με την προστασία των δοκιμασμένων και αποδεκτών αξιών που είναι θύματα της ίδιας αντίληψης, της ίδιας κουλτούρας περί «προόδου», του «πολιτισμού» του καπιταλισμού και του χριστιανισμού.
«Μπορεί ο χριστιανισμός να κήρυττε πάντα την αγάπη, αλλά αν εξετάσουμε αυτή την αγάπη πιο προσεκτικά, θα διαπιστώσουμε ότι αποτελούσε κατά βάση ένα σεβάσμιο όσο και επιτακτικό «οφείλεις να» –διανθισμένο με παραφουσκωμένα λόγια- που αφορά μοναχά τον άνθρωπο, και μάλιστα έναν άνθρωπο-θεό στραμμένο ενάντια σε ολόκληρη τη φύση. Στο όνομα του ανθρώπου ή της «ανθρωπιάς» ο χριστιανισμός συγκαλύπτει τη θεμελιώδη του πεποίθηση: η ζωή δεν έχει καμία απολύτως αξία, αν δεν χρησιμεύει στον άνθρωπο! Μέχρι τώρα η «αγάπη» του δεν έχει αποτρέψει την απηνή δίωξη της ειδωλολατρικής λατρείας της φύσης, ούτε έχει εμποδίσει την απαξίωση εθίμων που θεωρούνται ιερά από κάποιους πρωτόγονους λαούς.» (Κλάγκες)
Το επόμενο πρωί, ένα άρθρο στην εφημερίδα New York Times αυτομάτως συνδέθηκε με τις σκέψεις μου στο καφέ και τα γραφτά του Κλάγκες. Στη Γουατεμάλα, μια ομάδα χριστιανών βασάνισαν και στο τέλος έλουσαν με βενζίνη και έκαψαν ζωντανό τον Domingo Choc, έναν ιθαγενή, απόγονο των Μάγια, διεθνώς πολύ γνωστό στο χώρο της οικολογίας και των φυσικών θεραπευτικών φαρμάκων που προέρχονται από τα βότανα. Το λιντσάρισμα του απέκτησε δημοσιότητα επειδή ο θεραπευτής συνεργαζόταν με το University of Zurich και το University College London. Δεν είναι η πρώτη φορά που μέλη προτεσταντικών και καθολικών δογμάτων χρησιμοποιούν ακραία βία για να εξαλείψουν από προσώπου γης ιθαγενείς που πιστεύουν στην αξία των δυνάμεων που έχει η φύση, θεωρώντας τους μάγους και ειδωλολάτρες!
Η ίδια αντίληψη που «νομιμοποιούσε» τους κονκισταδόρες με τα χριστιανικά λάβαρα, να χρησιμοποιήσουν σαν πράγματα και να αφανίσουν τους ιθαγενείς και τους πολιτισμούς τους σε όλη την αμερικάνικη ήπειρο, αλλά και την Αυστραλία. Παρόμοια ήταν και η αντίληψη βάσει της οποίας οι χριστιανοί κατέστρεφαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και καταδίωκαν απηνώς τους Έλληνες επειδή με την Αφροδίτη, τη Δήμητρα, τον Απόλλωνα, τον Ποσειδώνα, τον Διόνυσο, τον Ερμή κ.λπ. είχαν θεοποιήσει τη γη, τη θάλασσα, τον έρωτα και την ομορφιά, την υγεία, τη μουσική, τη γεωργία, το αμπέλι και το κρασί, τη φιλοξενία, τα φυτά και τα ζώα, τις λίμνες, τα ποτάμια, τα βουνά και σχεδόν κάθε τι φυσικό…
Στις λεγόμενες δημοκρατίες, στις αναπτυγμένες χώρες, οι αντιλήψεις που διαχέονται από τις ελίτ σε όλο το κοινωνικό σώμα είναι αποδεδειγμένα πλέον στρεβλές.
«Αξία στην Ανθρωπόκαινο Εποχή, όπως ορίστηκε προσφάτως, έχει φτάσει να σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά την οικονομική χρησιμότητα για τα ανθρώπινα όντα. […] Το θλιβερό γεγονός είναι ότι τα άγρια πουλιά από μόνα τους ποτέ δεν θα συνεισφέρουν στην ανθρώπινη οικονομία. Μας τρώνε τα μύρτιλά μας. Αυτό του οποίου τα πουλιά είναι χρήσιμοι δείκτες είναι η υγεία των ηθικών μας αξιών. Ένας λόγος για τον οποίο είναι σημαντικά τα πουλιά –θα έπρεπε να είναι- συνίσταται στο ότι αποτελούν τον τελευταίο μας, καλύτερο δεσμό με ένα φυσικό κόσμο που κατά τα άλλα υποχωρεί. Είναι οι πιο σφριγηλοί και διαδεδομένοι αντιπρόσωποι της Γης, όπως ήταν προτού έρθουν οι άνθρωποι σ’ αυτήν.»
Αυτά και πολλά άλλα, λογοτεχνικά και οικολογικά, γράφει ο γνωστός συγγραφέας Τζόναθαν Φράνζεν στο βιβλίο του «Το τέλος του τέλους της γης» που κυκλοφόρησε σε μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη από τις «Εκδόσεις Ψυχογιός». Ένα βιβλίο με δοκίμια, πολλά από τα οποία έχουν σαν θέμα τους την κλιματική αλλαγή και ιδίως τις επιπτώσεις του σύγχρονου τρόπου οργάνωσης και ζωής των κοινωνιών στον εκπληκτικό κόσμο των πτηνών που προηγούνται του ανθρώπου στη Γη κατά 150 εκατομμύρια χρόνια! Επιπτώσεις που έχουν ήδη επιφέρει τρομακτικές καταστροφές και αφανισμούς πριν ακόμα πέσει και μας πλακώσει η άνοδος της θερμοκρασίας. Αποδάσωση, παρασιτοκτόνα, μόλυνση των υδάτων, βιομηχανική αλιεία, καταστροφή βιοτόπων, κυνήγι, πλαστικά κ.λπ. όχι για την αναγκαία επιβίωση του ανθρώπου, αλλά για πλούτο, εξουσία και διασκέδαση, αφανίζουν τα πτηνά.
Οι πτηνοδίφες έχουν δίκιο που διαμαρτύρονται για τις ανεμογεννήτριες οι οποίες συνήθως τοποθετούνται πολύ ψηλά, στους διαδρόμους των εναέριων ρευμάτων που ακολουθούν συνήθως τα αποδημητικά πτηνά. Αλλά δίκιο έχουν και οι φυσιολάτρες που αντιλαμβάνονται ότι αυτά τα τεχνολογικά τέρατα αφαιρούν όχι μόνο την ομορφιά από το κάθε παρθένο τοπίο, κάτι από μόνο του σπουδαίο και αναντικατάστατο, αλλά βιάζουν αιματηρά τη φύση διαταράσσοντας τις εξαιρετικά λεπτές ισορροπίες του οικοσυστήματος, από τις οποίες ισορροπίες, όσο κι αν δεν το καταλαβαίνουν οι απαίδευτοι, εξαρτιέται όλη η ζωή, κάθε είδους ζωή, και η ανθρώπινη εννοείται, γιατί όλα είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα πολλαπλώς και λεπτομερώς.
«Οι αρχαίοι λαοί δεν ενδιαφέρονταν να εξερευνήσουν τη φύση μέσω πειραμάτων, να την υποδουλώσουν στις μηχανές και να την κατατροπώσουν με δόλο, χρησιμοποιώντας τις ίδιες της τις δυνάμεις. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να προσθέσουμε ότι αποστρέφονταν την επιδίωξη αυτή ως ασέβεια, ως αχρειότητα. Τα δάση και οι κρήνες, οι βράχοι και τα σπήλαια ήταν γι’ αυτούς γεμάτα ιερότητα∙ από τις ψηλές βουνοκορφές ξεχύνονταν οι νεροποντές των θεών (γι’ αυτό οι άνθρωποι τις άφηναν απάτητες, όχι εξαιτίας κάποιας έλλειψης «αγάπης για τη φύση»)∙ οι καταιγίδες και το χαλάζι ξέσπαγαν ως απειλή ή προμήνυμα για την έκβαση των μαχών. Όταν οι αρχαίοι Έλληνες γεφύρωναν έναν ποταμό, παρακαλούσαν την υδρόβια θεότητα να συγχωρέσει την πράξη τους και προσέφεραν σπονδές∙ στην αρχαία Γερμανία η βεβήλωση του δάσους εξιλεωνόταν με αιματοχυσία. Αφού αποξενώθηκε από τα πλανητικά ρεύματα, ο σημερινός άνθρωπος βλέπει σε όλα αυτά μονάχα παιδικές προλήψεις.» (Κλάγκες)
«Οι Παριζιάνοι πιλοποιοί επεξεργάζονται κάθε χρόνο μέχρι και σαράντα χιλιάδες γλαρόνια και γλάρους. Ένας Λονδρέζος έμπορος πούλησε τον περασμένο χρόνο τριάντα δύο χιλιάδες κολιμπρί, ογδόντα χιλιάδες θαλάσσια πτηνά κάθε λογής και οχτακόσιες χιλιάδες πτηνά των πλέον διαφορετικών ειδών. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι κάθε χρόνο στον βωμό της γυναικείας μόδας θυσιάζονται περίπου τριακόσια εκατομμύρια πτηνά. Υπάρχουν χώρες που έχουν χάσει πλήρως ορισμένα είδη, τα οποία αποτελούσαν σήμα κατατεθέν συγκεκριμένων περιοχών. Προκειμένου τα φτερά και τα πούπουλα να διατηρήσουν τη στιλπνότητά τους πρέπει να ξεπουπουλιάζουμε τα πτηνά ενόσω είναι ζωντανά∙ ως εκ τούτου, το κυνήγι των άτυχων ζώων δεν γίνεται με τουφέκι αλλά με δίκτυ. Ο απάνθρωπος «κυνηγός» αφαιρεί τα φτερά από το σώμα των αιχμαλωτισμένων πτηνών, ενώ τα αθώα θύματα της μόδας πρέπει να υπομείνουν τα μεγαλύτερα μαρτύρια πριν βρουν τον θάνατο μέσα σε ανυπόφορους σπασμούς.» (από το περιοδικό Le Cri de Paris)
«Για χιλιάδες χρόνια οι αμερικανικοί βούβαλοι περιπλανιόντουσαν ανά εκατομμύρια στα βοσκοτόπια, αποτελώντας το αγαπημένο κυνήγι των Ινδιάνων. Μόλις, όμως, ο «πολιτισμένος» Ευρωπαίος πάτησε το πόδι του στη Βόρεια Αμερική ξεκίνησε μια φρικιαστική και άσκοπη εξόντωση, με αποτέλεσμα σήμερα ο βίσωνας να αποτελεί παρελθόν. Το συγκεκριμένο δράμα ξαναπαίζεται σήμερα στην Αφρική: «Προκειμένου να προμηθεύσουμε την πολιτισμένη ανθρωπότητα με μπάλες μπιλιάρδου, κουμπιά, πολυτελείς χτένες και θήκες, καθώς και παρόμοια αντικείμενα απίστευτης χρησιμότητας, κατεργαζόμαστε ετησίως οχτακόσιους τόνους ελεφαντόδοντο σύμφωνα με τους πρόσφατους υπολογισμούς του Παριζιάνου ερευνητή Τουρνιέ. Αυτό ισοδυναμεί με την εξολόθρευση πενήντα χιλιάδων από τα αγριότερα ζώα του κόσμου. Σύμφωνα με τις νεότερες πληροφορίες, από τη στιγμή που το κράτος του Κονγκό παρέδωσε τον έλεγχο της περιοχής Λάντο, ένας αγγλικός κυνηγετικός σύλλογος περικύκλωσε και έσφαξε ένα κοπάδι οχτώ χιλιάδων ελεφάντων, συμπεριλαμβανομένων των θηλυκών και των μικρών τους».
«Στον ίδιο βαθμό εξολοθρεύονται ανηλεώς αντιλόπες, ρινόκεροι, άγρια άλογα, καγκουρό, καμηλοπαρδάλεις, στρουθοκάμηλοι, γκνου –στις τροπικές περιοχές- όπως και πολικές αρκούδες, μοσχοβόδια, πολικές αλεπούδες, θαλάσσιοι ίπποι, φώκιες στις αρκτικές ζώνες. Η ανθρωπότητα έχει επιδοθεί σε ένα όργιο καταστροφής χωρίς προηγούμενο, ο «πολιτισμός» έχει κυριευτεί από μια αχαλίνωτη δολοφονική μανία, ενώ οι πόροι της γης κατασπαταλώνται από τις δηλητηριώδεις εμπνεύσεις του. Ιδού, λοιπόν, οι καρποί της «προόδου»!» (αποσπάσματα από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και η γη»)
Εκατό χρόνια μετά την κραυγή του Λούντβιχ Κλάγκες, σε όλο τον κόσμο έχουν πολλαπλασιαστεί οι ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι. Αυτοί τουλάχιστον που έχουν αντιληφθεί ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνος του πάνω στη γη και ότι η ζωή του είναι σε αλληλεξάρτηση με όλες τις άλλες ζωές στον πλανήτη. Ότι η ομορφιά και η αρμονία είναι η έκφραση της ισορροπίας που έχει η φύση τη δεδομένη στιγμή που μας εξασφαλίζει την ύπαρξη και ότι αν αυτή η ομορφιά και αρμονία χαλάσουν και διαταραχτούν οι ισορροπίες η γη θα συνεχίσει να υπάρχει, αλλά όχι απαραιτήτως και το ανθρώπινο είδος ή αν πρόσκαιρα επιζήσει, οι όροι διαβίωσης θα είναι πολύ δυσμενέστεροι έως αφόρητοι.
Εάν υπάρχει ένα μήνυμα από την πανδημία είναι αυτό που λέει στον άνθρωπο ο κορονοϊός και συνοψίζεται στη φράση «πού πας, ρε μεγάλε;!». Και επειδή στη φύση υπάρχουν τρισεκατομμύρια μικροοργανισμοί που μας είναι τελείως άγνωστο τι ρόλο παίζουν και καθόλου δεν αποκλείεται να αποτελούν μέρος της άμυνας της φύσης σε αναμονή, απέναντι σε κάθε τι που διαταράσσει τις ισορροπίες από ιδιοτέλεια και ηλιθιότητα, είναι μια μοναδική ευκαιρία το ανθρώπινο είδος να καταλάβει τι λέει ο Λούντβιχ Κλάγκες.
Τόση αλαζονεία, τόση βαρβαρότητα, τόση μεγαλομανία που έχει επιδείξει το ανθρώπινο είδος, γιατί να το ανέχεται η φύση επ’ άπειρον; Μήπως ξεχάσαμε ότι ο άνθρωπος είναι μια λεπτομέρεια στο σύμπαν με πολύ μικρή διάρκεια ζωής μέσα στα δισεκατομμύρια χρόνια;
«Μπορούμε τουλάχιστον να είμαστε βέβαιοι ότι το έδαφος, η δημιουργία των νεφών, οι υδάτινοι πόροι, το προστατευτικό κέλυφος των φυτών και η δραστηριότητα των ζώων διαμορφώνουν ένα αλληλεπιδρών Όλον, το οποίο περιβάλλει τα μεμονωμένα όντα όπως μια κιβωτός και βρίσκεται σε άρρηκτη σύνδεση με το κοσμικό γίγνεσθαι. Η μεγαλοπρεπής μονοτονία της ερήμου, η επιβλητικότητα της οροσειράς, η αποχαυνωτική θλίψη των χερσοτόπων, το μυστηριώδες πλέγμα του αλπικού δάσους, ο ρυθμικός παλμός θαλασσοδαρμένων ακτογραμμών αποτελούν αναπόσπαστες συγχορδίες της μουσικής των πλανητών.» (Κλάγκες)
Σήμερα, με την κλιματική αλλαγή. αναπτύσσεται ένα παγκόσμιο κίνημα που βάζει ζητήματα που έχουν σχέση με το «Όλον», από τη μείωση της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα μέχρι την προστασία των μελισσών και των πουλιών. Το φοβερό είναι ότι για κάθε τι που καταστρέφεται σχεδόν πάντοτε υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος!
Ο Τζόναθαν Φράνζεν, που είναι σύγχρονος Αμερικάνος συγγραφέας και έχει ιδιαίτερη αγάπη και έγνοια για τα πουλιά, δεν θίγει μόνο τα γνωστά, όπως τη ζημιά που κάνουν οι πετρελαιοκηλίδες, π.χ. η κηλίδα του Exxon Valdez στην Αλάσκα που σκότωσε βασανιστικά 146.000 πουλιά, και τα απλάδια και τα παραγάδια της βιομηχανικής αλιείας στα οποία πιάνονται δεκάδες χιλιάδες θαλασσοπούλια ή με τα οποία μειώνεται ο αριθμός των ψαριών σε σημείο που εκατομμύρια πουλιά στερούνται της αναγκαίας τροφής.
Είναι ανατριχιαστική η περιγραφή από τον Φράνζεν της γενοκτονίας που κάνουν τα ποντίκια και οι αρουραίοι που μετέφεραν με τα πλοία τους στα πιο απομονωμένα νησιά οι «πολιτισμένοι». Και μετά, για να εξοντώσουν τα ποντίκια αμόλησαν γάτες, οι οποίες γρήγορα βρήκαν ότι είναι πιο εύκολο και νόστιμο να τρώνε τα πουλιά παρά τα ποντίκια. Κι ύστερα, άρχισαν οι Ευρωπαίοι να ρίχνουν φόλες στους βιότοπους για να εξολοθρεύσουν τις γάτες οι οποίες πλέον μαζί με τα ποντίκια καταβροχθίζουν τους νεοσσούς οδηγώντας τα πουλιά στην εξαφάνιση!
«Τα ποντίκια ήρθαν στη Νήσο Μαριόν με φαλαινοθηρικά και με σκάφη που κυνηγούσαν τις φώκιες τον δέκατο ένατο αιώνα. Στη δεκαετία του 1940, η κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής εισήγαγε γάτες προκειμένου να τα ελέγξει και οι γάτες δεν άργησαν να γίνουν άγριες. Αντί να σκοτώνουν τα ποντίκια, άρχισαν να αποδεκατίζουν τα μικρότερα είδη θαλασσοπουλιών που φώλιαζαν στο νησιά. Τα ποντίκια ξέρουν ακριβώς τις εστί γάτα, τα θαλασσοπούλια δεν ξέρουν. […] Ένα Άλμπατρος Τριστάνο, με δέκα κιλά βάρος, δεν μπορεί να σταματήσει ένα ποντίκι είκοσι οχτώ γραμμαρίων απ’ το να φάει το μικρό του…» (Φράνζεν)
Οι άνθρωποι αναστάτωσαν τα πάντα στη γη και δη οι «πολιτισμένοι» Ευρωπαίοι και Ευρωαμερικάνοι. Διατάραξαν και συνεχίζουν να διαταράσσουν με αυξημένο ρυθμό ό,τι αποτελεί τον γήινο οργανισμό από απληστία, μόδα και εξουσιομανία. Γι’ αυτό είναι επιτακτικά αναγκαίο να αντιληφθεί κανείς ότι ο αχόρταγος καπιταλισμός δεν εκμεταλλεύεται μόνο τους εργαζόμενους, αλλά απειλεί με εξαφάνιση τη ζωή, όλες τις ζωές, στον πλανήτη! Ότι πρόοδος σε λάθος βάση σημαίνει αφανισμό!
«Πάνω από 500 είδη ζώων είναι στo χείλος της εξαφάνισης και μέσα στην επόμενη εικοσαετία θα χαθούν για πάντα. Συγκριτικά, τόσα είναι τα είδη που χάθηκαν στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Χωρίς την ανθρώπινη καταστροφή της φύσης, για να γίνει μια τέτοια εξαφάνιση θα χρειάζονταν χιλιάδες χρόνια, αποφαίνονται οι επιστήμονες», γράφει ο Damian Carrington στην εφημερίδα Guardian.
Μέχρι στιγμής, οι ακαλλιέργητοι, αναίσθητοι, κακόγουστοι, αδιάφοροι και δούλοι της εξουσίας και της πλουτοκρατίας, πολιτικοί και παρατρεχάμενοι, σπρώχνουν κάθε είδος ζωής στην τελική καταστροφή στρώνοντας το δρόμο με χάντρες, ψεύδη, φόβο και θεάματα. Ίσως το ταρακούνημα από την πανδημία, τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ και την οικονομική δυστοπία, να βοηθήσει στη συνειδητοποίηση ότι γενικώς το σύστημα έχει σαπίσει, μας μολύνει θανατηφόρα και τα περιθώρια αλλαγής πορείας μικραίνουν απελπιστικά. Και ότι τα καναρίνια μπορεί να μας λένε κελαηδιστά την αλήθεια…
Πηγή: e-dromos.gr
Στέλιος Ελληνιάδης: Σχετικά με τον Συντάκτη
«Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ζουν∙ μονάχα υπάρχουν.» (Λούντβιχ Κλάγκες)
Όση ώρα καθόμουν σε ένα καλόγουστο καφέ με την ασυνήθιστη ονομασία «Ζαν Μωρεάς» (ψευδώνυμο του ποιητή Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου) το οποίο βρίσκεται έξω από την είσοδο του Σισμανόγλειου, ένα κατακίτρινο καναρινάκι ακριβώς πάνω από το κεφάλι μου, κελαηδούσε ασταμάτητα συνομιλώντας με ένα άλλο καναρίνι του οποίου οι αποκρίσεις έρχονταν από το αλσύλλιο του νοσοκομείου, μέρος ενός βιότοπου που κάποτε απλωνόταν σε μια πολύ ευρύτερη περιοχή η οποία μπαζώθηκε και χτίστηκε μέχρι πνιγμού. Φεύγοντας από κει με τα πόδια προς τη λεωφόρο Πεντέλης, στο δρόμο με τους υψηλούς ευκαλύπτους και τα άλλα εναπομείναντα δέντρα και φυτά ανάμεσα στις ογκωδέστατες πολυκατοικίες και τα τσιμενταρισμένα ρέματα, τα κοτσύφια υπερτερούσαν φωνητικά ανάμεσα στους ωραίους ήχους των πουλιών και τους άσχημους ήχους των αυτοκινήτων που δεν σταματούν ποτέ.
Είχα μια αυξημένη προσήλωση στις φωνές των ιπτάμενων ζώων γιατί στην πολύωρη παραμονή μου στο καφέ διάβαζα το συναρπαστικό μανιφέστο για τις ανθρώπινες αξίες, την «πρόοδο» και τον «πολιτισμό» του Λούντβιχ Κλάγκες από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και η γη», που μου είχαν στείλει οι «Εκδόσεις Μάγμα», σε μετάφραση του Γιώργου Στεφανίδη. Ενώ το κείμενο έξυνε τις πληγές μου σε σχέση με την αλόγιστη κακοποίηση της φύσης, τα πουλιά με θώπευαν και με γαλήνευαν. Κι αυτό από μόνο του ήταν αρκετό για να επιβεβαιώσει τον συγγραφέα που έναν αιώνα πριν προσπαθούσε να ταρακουνήσει τους συμπολίτες του, να βγουν από το βούρκο της «προόδου» και να δουν την καταστροφή που ήταν ήδη σε εξέλιξη. Καταστροφή της φύσης και όλων των συναρθρωμένων αξιών, του ανθρώπινου είδους, δηλαδή του καταστροφέα, συμπεριλαμβανομένου.
Η αγωνία του Κλάγκες είναι και η δική μας αγωνία, στα όρια της απόγνωσης σήμερα. Ο συγγραφέας, αν και κατατάσσεται στους «συντηρητικούς» στοχαστές από τους ειδήμονες, είναι μπροστά απ’ όλους στην εποχή του, τόσο μπροστά που το κείμενό του είναι ακόμα πιο μπροστά από το επίπεδο στο οποίο έχει φτάσει, εκατό χρόνια μετά, η οικολογική συνείδηση στις κοινωνίες. Κι αυτό που κάνει το κείμενο πιο ουσιαστικό είναι ότι ο συγγραφέας δεν αρκείται στην αφυπνιστική του κραυγή για την προστασία της φύσης, αλλά τη συνδέει με την προστασία των δοκιμασμένων και αποδεκτών αξιών που είναι θύματα της ίδιας αντίληψης, της ίδιας κουλτούρας περί «προόδου», του «πολιτισμού» του καπιταλισμού και του χριστιανισμού.
«Μπορεί ο χριστιανισμός να κήρυττε πάντα την αγάπη, αλλά αν εξετάσουμε αυτή την αγάπη πιο προσεκτικά, θα διαπιστώσουμε ότι αποτελούσε κατά βάση ένα σεβάσμιο όσο και επιτακτικό «οφείλεις να» –διανθισμένο με παραφουσκωμένα λόγια- που αφορά μοναχά τον άνθρωπο, και μάλιστα έναν άνθρωπο-θεό στραμμένο ενάντια σε ολόκληρη τη φύση. Στο όνομα του ανθρώπου ή της «ανθρωπιάς» ο χριστιανισμός συγκαλύπτει τη θεμελιώδη του πεποίθηση: η ζωή δεν έχει καμία απολύτως αξία, αν δεν χρησιμεύει στον άνθρωπο! Μέχρι τώρα η «αγάπη» του δεν έχει αποτρέψει την απηνή δίωξη της ειδωλολατρικής λατρείας της φύσης, ούτε έχει εμποδίσει την απαξίωση εθίμων που θεωρούνται ιερά από κάποιους πρωτόγονους λαούς.» (Κλάγκες)
Ειδωλολάτρες οι φυσιολάτρες
Το επόμενο πρωί, ένα άρθρο στην εφημερίδα New York Times αυτομάτως συνδέθηκε με τις σκέψεις μου στο καφέ και τα γραφτά του Κλάγκες. Στη Γουατεμάλα, μια ομάδα χριστιανών βασάνισαν και στο τέλος έλουσαν με βενζίνη και έκαψαν ζωντανό τον Domingo Choc, έναν ιθαγενή, απόγονο των Μάγια, διεθνώς πολύ γνωστό στο χώρο της οικολογίας και των φυσικών θεραπευτικών φαρμάκων που προέρχονται από τα βότανα. Το λιντσάρισμα του απέκτησε δημοσιότητα επειδή ο θεραπευτής συνεργαζόταν με το University of Zurich και το University College London. Δεν είναι η πρώτη φορά που μέλη προτεσταντικών και καθολικών δογμάτων χρησιμοποιούν ακραία βία για να εξαλείψουν από προσώπου γης ιθαγενείς που πιστεύουν στην αξία των δυνάμεων που έχει η φύση, θεωρώντας τους μάγους και ειδωλολάτρες!
Η ίδια αντίληψη που «νομιμοποιούσε» τους κονκισταδόρες με τα χριστιανικά λάβαρα, να χρησιμοποιήσουν σαν πράγματα και να αφανίσουν τους ιθαγενείς και τους πολιτισμούς τους σε όλη την αμερικάνικη ήπειρο, αλλά και την Αυστραλία. Παρόμοια ήταν και η αντίληψη βάσει της οποίας οι χριστιανοί κατέστρεφαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και καταδίωκαν απηνώς τους Έλληνες επειδή με την Αφροδίτη, τη Δήμητρα, τον Απόλλωνα, τον Ποσειδώνα, τον Διόνυσο, τον Ερμή κ.λπ. είχαν θεοποιήσει τη γη, τη θάλασσα, τον έρωτα και την ομορφιά, την υγεία, τη μουσική, τη γεωργία, το αμπέλι και το κρασί, τη φιλοξενία, τα φυτά και τα ζώα, τις λίμνες, τα ποτάμια, τα βουνά και σχεδόν κάθε τι φυσικό…
Στις λεγόμενες δημοκρατίες, στις αναπτυγμένες χώρες, οι αντιλήψεις που διαχέονται από τις ελίτ σε όλο το κοινωνικό σώμα είναι αποδεδειγμένα πλέον στρεβλές.
«Αξία στην Ανθρωπόκαινο Εποχή, όπως ορίστηκε προσφάτως, έχει φτάσει να σημαίνει σχεδόν αποκλειστικά την οικονομική χρησιμότητα για τα ανθρώπινα όντα. […] Το θλιβερό γεγονός είναι ότι τα άγρια πουλιά από μόνα τους ποτέ δεν θα συνεισφέρουν στην ανθρώπινη οικονομία. Μας τρώνε τα μύρτιλά μας. Αυτό του οποίου τα πουλιά είναι χρήσιμοι δείκτες είναι η υγεία των ηθικών μας αξιών. Ένας λόγος για τον οποίο είναι σημαντικά τα πουλιά –θα έπρεπε να είναι- συνίσταται στο ότι αποτελούν τον τελευταίο μας, καλύτερο δεσμό με ένα φυσικό κόσμο που κατά τα άλλα υποχωρεί. Είναι οι πιο σφριγηλοί και διαδεδομένοι αντιπρόσωποι της Γης, όπως ήταν προτού έρθουν οι άνθρωποι σ’ αυτήν.»Αυτά και πολλά άλλα, λογοτεχνικά και οικολογικά, γράφει ο γνωστός συγγραφέας Τζόναθαν Φράνζεν στο βιβλίο του «Το τέλος του τέλους της γης» που κυκλοφόρησε σε μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη από τις «Εκδόσεις Ψυχογιός». Ένα βιβλίο με δοκίμια, πολλά από τα οποία έχουν σαν θέμα τους την κλιματική αλλαγή και ιδίως τις επιπτώσεις του σύγχρονου τρόπου οργάνωσης και ζωής των κοινωνιών στον εκπληκτικό κόσμο των πτηνών που προηγούνται του ανθρώπου στη Γη κατά 150 εκατομμύρια χρόνια! Επιπτώσεις που έχουν ήδη επιφέρει τρομακτικές καταστροφές και αφανισμούς πριν ακόμα πέσει και μας πλακώσει η άνοδος της θερμοκρασίας. Αποδάσωση, παρασιτοκτόνα, μόλυνση των υδάτων, βιομηχανική αλιεία, καταστροφή βιοτόπων, κυνήγι, πλαστικά κ.λπ. όχι για την αναγκαία επιβίωση του ανθρώπου, αλλά για πλούτο, εξουσία και διασκέδαση, αφανίζουν τα πτηνά.
Η εξουσία των ζωντανών νεκρών
Οι πτηνοδίφες έχουν δίκιο που διαμαρτύρονται για τις ανεμογεννήτριες οι οποίες συνήθως τοποθετούνται πολύ ψηλά, στους διαδρόμους των εναέριων ρευμάτων που ακολουθούν συνήθως τα αποδημητικά πτηνά. Αλλά δίκιο έχουν και οι φυσιολάτρες που αντιλαμβάνονται ότι αυτά τα τεχνολογικά τέρατα αφαιρούν όχι μόνο την ομορφιά από το κάθε παρθένο τοπίο, κάτι από μόνο του σπουδαίο και αναντικατάστατο, αλλά βιάζουν αιματηρά τη φύση διαταράσσοντας τις εξαιρετικά λεπτές ισορροπίες του οικοσυστήματος, από τις οποίες ισορροπίες, όσο κι αν δεν το καταλαβαίνουν οι απαίδευτοι, εξαρτιέται όλη η ζωή, κάθε είδους ζωή, και η ανθρώπινη εννοείται, γιατί όλα είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα πολλαπλώς και λεπτομερώς.
«Οι αρχαίοι λαοί δεν ενδιαφέρονταν να εξερευνήσουν τη φύση μέσω πειραμάτων, να την υποδουλώσουν στις μηχανές και να την κατατροπώσουν με δόλο, χρησιμοποιώντας τις ίδιες της τις δυνάμεις. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να προσθέσουμε ότι αποστρέφονταν την επιδίωξη αυτή ως ασέβεια, ως αχρειότητα. Τα δάση και οι κρήνες, οι βράχοι και τα σπήλαια ήταν γι’ αυτούς γεμάτα ιερότητα∙ από τις ψηλές βουνοκορφές ξεχύνονταν οι νεροποντές των θεών (γι’ αυτό οι άνθρωποι τις άφηναν απάτητες, όχι εξαιτίας κάποιας έλλειψης «αγάπης για τη φύση»)∙ οι καταιγίδες και το χαλάζι ξέσπαγαν ως απειλή ή προμήνυμα για την έκβαση των μαχών. Όταν οι αρχαίοι Έλληνες γεφύρωναν έναν ποταμό, παρακαλούσαν την υδρόβια θεότητα να συγχωρέσει την πράξη τους και προσέφεραν σπονδές∙ στην αρχαία Γερμανία η βεβήλωση του δάσους εξιλεωνόταν με αιματοχυσία. Αφού αποξενώθηκε από τα πλανητικά ρεύματα, ο σημερινός άνθρωπος βλέπει σε όλα αυτά μονάχα παιδικές προλήψεις.» (Κλάγκες)
Οι καρποί της «προόδου»
«Οι Παριζιάνοι πιλοποιοί επεξεργάζονται κάθε χρόνο μέχρι και σαράντα χιλιάδες γλαρόνια και γλάρους. Ένας Λονδρέζος έμπορος πούλησε τον περασμένο χρόνο τριάντα δύο χιλιάδες κολιμπρί, ογδόντα χιλιάδες θαλάσσια πτηνά κάθε λογής και οχτακόσιες χιλιάδες πτηνά των πλέον διαφορετικών ειδών. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι κάθε χρόνο στον βωμό της γυναικείας μόδας θυσιάζονται περίπου τριακόσια εκατομμύρια πτηνά. Υπάρχουν χώρες που έχουν χάσει πλήρως ορισμένα είδη, τα οποία αποτελούσαν σήμα κατατεθέν συγκεκριμένων περιοχών. Προκειμένου τα φτερά και τα πούπουλα να διατηρήσουν τη στιλπνότητά τους πρέπει να ξεπουπουλιάζουμε τα πτηνά ενόσω είναι ζωντανά∙ ως εκ τούτου, το κυνήγι των άτυχων ζώων δεν γίνεται με τουφέκι αλλά με δίκτυ. Ο απάνθρωπος «κυνηγός» αφαιρεί τα φτερά από το σώμα των αιχμαλωτισμένων πτηνών, ενώ τα αθώα θύματα της μόδας πρέπει να υπομείνουν τα μεγαλύτερα μαρτύρια πριν βρουν τον θάνατο μέσα σε ανυπόφορους σπασμούς.» (από το περιοδικό Le Cri de Paris)
«Για χιλιάδες χρόνια οι αμερικανικοί βούβαλοι περιπλανιόντουσαν ανά εκατομμύρια στα βοσκοτόπια, αποτελώντας το αγαπημένο κυνήγι των Ινδιάνων. Μόλις, όμως, ο «πολιτισμένος» Ευρωπαίος πάτησε το πόδι του στη Βόρεια Αμερική ξεκίνησε μια φρικιαστική και άσκοπη εξόντωση, με αποτέλεσμα σήμερα ο βίσωνας να αποτελεί παρελθόν. Το συγκεκριμένο δράμα ξαναπαίζεται σήμερα στην Αφρική: «Προκειμένου να προμηθεύσουμε την πολιτισμένη ανθρωπότητα με μπάλες μπιλιάρδου, κουμπιά, πολυτελείς χτένες και θήκες, καθώς και παρόμοια αντικείμενα απίστευτης χρησιμότητας, κατεργαζόμαστε ετησίως οχτακόσιους τόνους ελεφαντόδοντο σύμφωνα με τους πρόσφατους υπολογισμούς του Παριζιάνου ερευνητή Τουρνιέ. Αυτό ισοδυναμεί με την εξολόθρευση πενήντα χιλιάδων από τα αγριότερα ζώα του κόσμου. Σύμφωνα με τις νεότερες πληροφορίες, από τη στιγμή που το κράτος του Κονγκό παρέδωσε τον έλεγχο της περιοχής Λάντο, ένας αγγλικός κυνηγετικός σύλλογος περικύκλωσε και έσφαξε ένα κοπάδι οχτώ χιλιάδων ελεφάντων, συμπεριλαμβανομένων των θηλυκών και των μικρών τους».«Στον ίδιο βαθμό εξολοθρεύονται ανηλεώς αντιλόπες, ρινόκεροι, άγρια άλογα, καγκουρό, καμηλοπαρδάλεις, στρουθοκάμηλοι, γκνου –στις τροπικές περιοχές- όπως και πολικές αρκούδες, μοσχοβόδια, πολικές αλεπούδες, θαλάσσιοι ίπποι, φώκιες στις αρκτικές ζώνες. Η ανθρωπότητα έχει επιδοθεί σε ένα όργιο καταστροφής χωρίς προηγούμενο, ο «πολιτισμός» έχει κυριευτεί από μια αχαλίνωτη δολοφονική μανία, ενώ οι πόροι της γης κατασπαταλώνται από τις δηλητηριώδεις εμπνεύσεις του. Ιδού, λοιπόν, οι καρποί της «προόδου»!» (αποσπάσματα από το βιβλίο «Ο άνθρωπος και η γη»)
Το Όλον
Εκατό χρόνια μετά την κραυγή του Λούντβιχ Κλάγκες, σε όλο τον κόσμο έχουν πολλαπλασιαστεί οι ευαισθητοποιημένοι άνθρωποι. Αυτοί τουλάχιστον που έχουν αντιληφθεί ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνος του πάνω στη γη και ότι η ζωή του είναι σε αλληλεξάρτηση με όλες τις άλλες ζωές στον πλανήτη. Ότι η ομορφιά και η αρμονία είναι η έκφραση της ισορροπίας που έχει η φύση τη δεδομένη στιγμή που μας εξασφαλίζει την ύπαρξη και ότι αν αυτή η ομορφιά και αρμονία χαλάσουν και διαταραχτούν οι ισορροπίες η γη θα συνεχίσει να υπάρχει, αλλά όχι απαραιτήτως και το ανθρώπινο είδος ή αν πρόσκαιρα επιζήσει, οι όροι διαβίωσης θα είναι πολύ δυσμενέστεροι έως αφόρητοι.
Εάν υπάρχει ένα μήνυμα από την πανδημία είναι αυτό που λέει στον άνθρωπο ο κορονοϊός και συνοψίζεται στη φράση «πού πας, ρε μεγάλε;!». Και επειδή στη φύση υπάρχουν τρισεκατομμύρια μικροοργανισμοί που μας είναι τελείως άγνωστο τι ρόλο παίζουν και καθόλου δεν αποκλείεται να αποτελούν μέρος της άμυνας της φύσης σε αναμονή, απέναντι σε κάθε τι που διαταράσσει τις ισορροπίες από ιδιοτέλεια και ηλιθιότητα, είναι μια μοναδική ευκαιρία το ανθρώπινο είδος να καταλάβει τι λέει ο Λούντβιχ Κλάγκες.
Τόση αλαζονεία, τόση βαρβαρότητα, τόση μεγαλομανία που έχει επιδείξει το ανθρώπινο είδος, γιατί να το ανέχεται η φύση επ’ άπειρον; Μήπως ξεχάσαμε ότι ο άνθρωπος είναι μια λεπτομέρεια στο σύμπαν με πολύ μικρή διάρκεια ζωής μέσα στα δισεκατομμύρια χρόνια;
«Μπορούμε τουλάχιστον να είμαστε βέβαιοι ότι το έδαφος, η δημιουργία των νεφών, οι υδάτινοι πόροι, το προστατευτικό κέλυφος των φυτών και η δραστηριότητα των ζώων διαμορφώνουν ένα αλληλεπιδρών Όλον, το οποίο περιβάλλει τα μεμονωμένα όντα όπως μια κιβωτός και βρίσκεται σε άρρηκτη σύνδεση με το κοσμικό γίγνεσθαι. Η μεγαλοπρεπής μονοτονία της ερήμου, η επιβλητικότητα της οροσειράς, η αποχαυνωτική θλίψη των χερσοτόπων, το μυστηριώδες πλέγμα του αλπικού δάσους, ο ρυθμικός παλμός θαλασσοδαρμένων ακτογραμμών αποτελούν αναπόσπαστες συγχορδίες της μουσικής των πλανητών.» (Κλάγκες)
Σήμερα, με την κλιματική αλλαγή. αναπτύσσεται ένα παγκόσμιο κίνημα που βάζει ζητήματα που έχουν σχέση με το «Όλον», από τη μείωση της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα μέχρι την προστασία των μελισσών και των πουλιών. Το φοβερό είναι ότι για κάθε τι που καταστρέφεται σχεδόν πάντοτε υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος!
Άνθρωποι αρουραίοι
Ο Τζόναθαν Φράνζεν, που είναι σύγχρονος Αμερικάνος συγγραφέας και έχει ιδιαίτερη αγάπη και έγνοια για τα πουλιά, δεν θίγει μόνο τα γνωστά, όπως τη ζημιά που κάνουν οι πετρελαιοκηλίδες, π.χ. η κηλίδα του Exxon Valdez στην Αλάσκα που σκότωσε βασανιστικά 146.000 πουλιά, και τα απλάδια και τα παραγάδια της βιομηχανικής αλιείας στα οποία πιάνονται δεκάδες χιλιάδες θαλασσοπούλια ή με τα οποία μειώνεται ο αριθμός των ψαριών σε σημείο που εκατομμύρια πουλιά στερούνται της αναγκαίας τροφής.
Είναι ανατριχιαστική η περιγραφή από τον Φράνζεν της γενοκτονίας που κάνουν τα ποντίκια και οι αρουραίοι που μετέφεραν με τα πλοία τους στα πιο απομονωμένα νησιά οι «πολιτισμένοι». Και μετά, για να εξοντώσουν τα ποντίκια αμόλησαν γάτες, οι οποίες γρήγορα βρήκαν ότι είναι πιο εύκολο και νόστιμο να τρώνε τα πουλιά παρά τα ποντίκια. Κι ύστερα, άρχισαν οι Ευρωπαίοι να ρίχνουν φόλες στους βιότοπους για να εξολοθρεύσουν τις γάτες οι οποίες πλέον μαζί με τα ποντίκια καταβροχθίζουν τους νεοσσούς οδηγώντας τα πουλιά στην εξαφάνιση!
«Τα ποντίκια ήρθαν στη Νήσο Μαριόν με φαλαινοθηρικά και με σκάφη που κυνηγούσαν τις φώκιες τον δέκατο ένατο αιώνα. Στη δεκαετία του 1940, η κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής εισήγαγε γάτες προκειμένου να τα ελέγξει και οι γάτες δεν άργησαν να γίνουν άγριες. Αντί να σκοτώνουν τα ποντίκια, άρχισαν να αποδεκατίζουν τα μικρότερα είδη θαλασσοπουλιών που φώλιαζαν στο νησιά. Τα ποντίκια ξέρουν ακριβώς τις εστί γάτα, τα θαλασσοπούλια δεν ξέρουν. […] Ένα Άλμπατρος Τριστάνο, με δέκα κιλά βάρος, δεν μπορεί να σταματήσει ένα ποντίκι είκοσι οχτώ γραμμαρίων απ’ το να φάει το μικρό του…» (Φράνζεν)
Οι άνθρωποι αναστάτωσαν τα πάντα στη γη και δη οι «πολιτισμένοι» Ευρωπαίοι και Ευρωαμερικάνοι. Διατάραξαν και συνεχίζουν να διαταράσσουν με αυξημένο ρυθμό ό,τι αποτελεί τον γήινο οργανισμό από απληστία, μόδα και εξουσιομανία. Γι’ αυτό είναι επιτακτικά αναγκαίο να αντιληφθεί κανείς ότι ο αχόρταγος καπιταλισμός δεν εκμεταλλεύεται μόνο τους εργαζόμενους, αλλά απειλεί με εξαφάνιση τη ζωή, όλες τις ζωές, στον πλανήτη! Ότι πρόοδος σε λάθος βάση σημαίνει αφανισμό!
«Πάνω από 500 είδη ζώων είναι στo χείλος της εξαφάνισης και μέσα στην επόμενη εικοσαετία θα χαθούν για πάντα. Συγκριτικά, τόσα είναι τα είδη που χάθηκαν στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Χωρίς την ανθρώπινη καταστροφή της φύσης, για να γίνει μια τέτοια εξαφάνιση θα χρειάζονταν χιλιάδες χρόνια, αποφαίνονται οι επιστήμονες», γράφει ο Damian Carrington στην εφημερίδα Guardian.
Μέχρι στιγμής, οι ακαλλιέργητοι, αναίσθητοι, κακόγουστοι, αδιάφοροι και δούλοι της εξουσίας και της πλουτοκρατίας, πολιτικοί και παρατρεχάμενοι, σπρώχνουν κάθε είδος ζωής στην τελική καταστροφή στρώνοντας το δρόμο με χάντρες, ψεύδη, φόβο και θεάματα. Ίσως το ταρακούνημα από την πανδημία, τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ και την οικονομική δυστοπία, να βοηθήσει στη συνειδητοποίηση ότι γενικώς το σύστημα έχει σαπίσει, μας μολύνει θανατηφόρα και τα περιθώρια αλλαγής πορείας μικραίνουν απελπιστικά. Και ότι τα καναρίνια μπορεί να μας λένε κελαηδιστά την αλήθεια…
Πηγή: e-dromos.gr
Στέλιος Ελληνιάδης: Σχετικά με τον Συντάκτη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου