Το κάτεργο ήταν παλιά ένα ιστιοφόρο, πειρατικό ή πολεμικό, το οποίο, όταν παροπλιζόταν, χρησιμοποιούνταν και για φυλακή ή πλωτό στρατώνα. Είναι ευνόητο πως σε ένα κάτεργο η ζωή δεν ήταν ποτέ εύκολη, οπωσδήποτε για τους κωπηλάτες, τους εγκλείστους ή τους στρατιώτες που υπηρετούσαν σ’ αυτό, δηλαδή τους κατεργάρηδες.
Λόγω του ιδιαιτέρου ηθικού βάρους των κατεργάρηδων, ο όρος απέκτησε τη σημασία του πονηρού, αυτού που χρησιμοποιεί τεχνάσματα για να πετύχει τους σκοπούς του. Καμιά φορά, βέβαια, χρησιμοποιούμε τη λέξη και με ανεκτικότητα, συμπάθεια ή και θαυμασμό: “τι σκάρωσε ο κατεργάρης!” λέμε, επαινώντας αυτόν που στάθηκε πιο πονηρός, ποιο επινοητικός, πιο ατσίδα από εμάς, που η τιμιότητα φαίνεται να είναι κάτι σαν ευφημισμός για την βλακεία μας.
Όμως, όταν θέλουμε να επανέλθει η τάξη κάπου, μετά από μια προσωρινή διακοπή, αναφωνούμε “κάθε κατεργάρης στον πάγκο του!” Και όταν αναγκαζόμαστε να μετέλθουμε δολίων, ή έστω πλαγίων μέσων, και κάποιος άλλος σαν κι εμάς πάει να μας κάνει την παρθένα, τον επαναφέρουμε στην τάξη λέγοντάς του “μεταξύ κατεργαρέων ειλικρίνεια!”
Αυτό το τελευταίο, θα έπρεπε να χαραχτεί κάτω από το θυρεό της χώρας, μιας και η κοινωνικοποίηση της απάτης φαίνεται να είναι μία από τις εθνικές μας αρετές. Λίγο να σε ρίξω εγώ, λίγο να με ρίξεις εσύ, λίγο να μας ρίξουμε όλους, δεν πειράζει, το χρήμα να κυκλοφορεί, σκεφτόμαστε. Τουλάχιστον όμως, ας είμαστε ειλικρινείς μεταξύ μας, ως καλοί κατεργάρηδες.
Πηγή:news247.gr
Γιατί όμως κάθεται στον πάγκο του ο κατεργάρης; Καταρχάς, η φράση «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του» είναι ναυτικό πρόσταγμα, που λεγόταν ιδίως σε ώρα κινδύνου. All hands on deck, θα έλεγαν οι Άγγλοι. Οι κατεργάρηδες ήταν οι κωπηλάτες που επάνδρωναν τα κάτεργα, τα βαριά πολεμικά πλοία του Μεσαίωνα, τις γαλέρες. Βαριά δουλειά, συχνά δεν έβρισκαν να τσουρμάρουν οι κατεργοκύριοι, έπαιρναν κατάδικους στο τσούρμο. Αλλά έτσι κι αλλιώς, για να κάνεις τη δουλειά του κατεργάρη έπρεπε να είσαι σκληρός, οι πιο πολλοί θα είχαν κάνει καναδυό παραπτώματα, οπότε κάποια στιγμή η λέξη, από «κωπηλάτης στα κάτεργα» (συνήθως κατάδικος) πήρε τη σημασία «πανούργος». Στα μεσαιωνικά κειμενα βρίσκουμε τη λέξη συνήθως με τη σημασία του κωπηλάτη: «οι κατεργάροι ελάμνασι δίχως να φοβηθούσι» στον Κρητικό Πόλεμο του Μπουνιαλή. Στο λεξικό του Κριαρά μία μόνο αναφορά βρίσκω με σημασία ‘πανούργος’, στον Πουλολόγο, όπου λένε προς τον γλάρο, «οι πάντες όσοι οίδαν σε, λέγουν σε κατεργάρην». Είναι βέβαια ο γλάρος ναυτικό πουλί, αλλά εδώ νομίζω πως έχουμε τη μεταφορική σημασία στην παλιότερη εμφάνισή της.
Αυτή που παρουσίασα παραπάνω είναι μία εκδοχή για την ιστορία της λέξης, όπως τη βρίσκουμε π.χ. στο ΛΚΝ. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, υπάρχει μια ελαφρα παραλλαγή, ότι ο όρος «κάτεργον» σήμαινε αποκλειστικά τα πλοία που επανδρώνονταν με κατάδικους κωπηλάτες, και ότι η λ, κατεργάρης σήμαινε «κατάδικος κωπηλάτης». Ωστόσο, δεν βρίσκω αυτή τη σημασία στον Κριαρά (το μεσαιωνικό λεξικό εννοώ), ούτε στη Λίνγκουα Φράνκα των Καχανέ-Τίτσε, οπότε διστάζω να υιοθετήσω αυτή τη μικρή, έτσι κι αλλιώς, παραλλαγή.
Πάντως, η λέξη «κάτεργον» στη συνέχεια πήρε τη σημασία που έχει σήμερα, της ποινής των καταναγκαστικών έργων ή, μεταφορικά, του τόπου εργασίας όπου επικρατούν πολύ σκληρές συνθήκες, ενώ ο κατεργάρης περιορίστηκε στη μεταφορική σημασία, του απατεώνα, πάντα με την αγαπησιάρικη νότα που είπαμε στην αρχή -ο κατεργάρης συνήθως κάνει με τρόπο αφοπλιστικό τις κατεργαριές του.
Χαριτωμένες κατεργαριές και ζαβολιές κάνουν, με τρόπο πολύ αφοπλιστικό, τα παιδιά του σχολείου. Πάγκους έχουν τα θρανία των αιθουσών. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που η έκφραση «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του» χρησιμοποιείται πολύ συχνά για την επάνοδο των μαθητών στα σχολεία, παρόλο που δεν είναι αυτή η μοναδική της χρήση. Τη λέμε γενικότερα για την αποκατάσταση της συνήθους ροής των πραγμάτων ύστερα από σχετικώς μακρά διακοπή, σε περιπτώσεις που τα πράγματα «μπαίνουν στη θέση τους», όταν παύει η ασυδοσία και ο καθένας επανέρχεται στα τακτικά καθήκοντά του. Για παράδειγμα, ο Μάρκος Βαμβακάρης στην Αυτοβιογραφία του θυμάται για τους μουσικούς που έπαιζαν στις Απόκριες στη Σύρα: «Όταν πέρναγε η αποκριά, πάγαινε κάθε κατεργάρης στον πάγκο του. Π.χ. έπλεκε κοφίνια, πήγαινε στο κάρβουνο…»
Από αποκριάτικη παρέα και το λυπητερό απόσπασμα από την Ερόικα του Πολίτη. Η παρέα περπατάει στους άδειους, σκοτεινούς πια δρόμους, όταν το γλέντι έχει τελειώσει:
– Kάθε κατεργάρης στο μπάνκο του, μας είπε κάποιος που περνούσε πλάι μας.
Bγάλαμε τα μασκαρέματα. Tου κάτεργου ο μπάνκος, για ένα-δυο από μας, βρισκότανε στο δρόμο εκείνο. Έτσι το νιώθαμε – και πως ο τιμονιέρης, καθώς το λέει ο θείος Πλάτων, έδεσε το τιμόνι του λοξά κι ο βούρδουλας σφυρίζει πάνω από τις πλάτες.
Ο βούρδουλας σφυρίζει πάνω από τις πλάτες -δεν θα την είχαν καλά οι παλιοί κατεργαραίοι. Αλλά θα κλείσουμε με ένα γλωσσικό.
Η λέξη «κάτεργα» δεν έμεινε μόνο στα ελληνικά, έχει σταδιοδρομήσει και σε μιαν άλλη χώρα. Τα σιβηριανά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, δεν εννοώ τα γκουλάγκ και άλλους σοβιετικούς νεωτερισμούς, αλλά τα παλιά καλά΄τσαρικά στρατόπεδα, ονομάζονταν, βρίσκω, «κάτοργκα» (каторга), λέξη που είναι δάνειο από τα δικά μας κάτεργα. Είχαμε δεν είχαμε, γι’ άλλη μια φορά μεταλαμπαδεύσαμε πολιτισμό!
Πηγή: sarantakos.wordpress.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου