Σπύρος Μανουσέλης
Για την υποδοχή της άνοιξης προτείνουμε τέσσερις νέους ιδιαίτερα ενδιαφέροντες τίτλους βιβλίων: Η στιγμή των κβάντα, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Παγκόσμια ανισότητα και Ιστορία αρχαίων ελληνικών μαθηματικών.
Πριν από τέσσερις μήνες κυκλοφόρησε στα ελληνικά το «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», το τρίτο βιβλίο του διάσημου Ισραηλινού ιστορικού Γουβάλ Νώε Χαράρι, συγγραφέα των μπεστ σέλερ «Sapiens» και «Homo Deus» -και τα τρία βιβλία μεταφρασμένα από τον Μιχάλη Λαλιώτη για τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Αν στο πρώτο του βιβλίο «Sapiens», ο Χαράρι μάς προσέφερε μία ιδιαιτέρως εύπεπτη ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, «από ζώο έγινε άνθρωπος» και κατόπιν το κυρίαρχο και πιο καταστροφικό ζωικό είδος στον πλανήτη (βλ. «Μηχανές του Νου» 19.12.2015), στο δεύτερο «Homo Deus» προχώρησε σε μια μάλλον δυσοίωνη πρόβλεψη του επικείμενου βιοτεχνολογικού μας μέλλοντος (βλ. «Μηχανές του Νου» 16.12.2017 και 20.10.2018).
Εχοντας, λοιπόν, περιγράψει το απώτερο παρελθόν και το επικείμενο μέλλον της ανθρωπότητας, στο τελευταίο βιβλίο του ο συγγραφέας αποφάσισε να εστιάσει στο παρόν και να επιχειρήσει μια συστηματική διάγνωση των πιο σοβαρών δυσλειτουργιών των σύγχρονων κοινωνιών. Πρόκειται για ένα πολύ φιλόδοξο εγχείρημα που αναζητά απαντήσεις σε είκοσι ένα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής μας.
Το κάθε ένα από τα 21 κεφάλαια αυτού του βιβλίου επικεντρώνεται σε ένα επίκαιρο ερώτημα: Πώς τα κομπιούτερ και τα ρομπότ αλλάζουν το νόημα και την κοινωνική σημασία της ανθρώπινης ύπαρξης; Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την επιδημία των fake news; Εχουν ακόμη κάποια σημασία τα έθνη και οι θρησκείες; Τι θα ‘πρεπε να μαθαίνουμε στα παιδιά μας; Χωρίς να παραλείπει τα δυσεπίλυτα κοινωνικά ζητήματα, όπως π.χ. αν μπορούμε και πώς να διατηρήσουμε κάποια ελευθερία επιλογής όταν μας παρακολουθούν τα Μεγάλα Δεδομένα. Τι μορφή θα έχει το αυριανό εργατικό δυναμικό; Πώς αντιμετωπίζεται η απειλή της τρομοκρατίας; Γιατί η φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται σε βαθιά κρίση;
Η σύγχρονη Βιοτεχνολογία και η Τεχνητή Νοημοσύνη αποτελούν για τον Χαράρι τα νέα πανίσχυρα εργαλεία για την επιβολή της Νέας Παγκόσμιας Τάξης και θα επιτρέψουν στους σημερινούς εξουσιαστές να γίνουν, στο άμεσο μέλλον, οι σχεδόν παντοδύναμοι διαχειριστές της ζωής και της σκέψης μας. Το πραγματικό πρόβλημα, ωστόσο, με αυτές τις πρόσφατες βιοπολιτικές εξελίξεις είναι ότι τείνουν να καταστήσουν όχι μόνο οικονομικά ή κοινωνικά αλλά και βιολογικά περιττούς δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Η ήδη εμφανής τάση τεχνολογικής υποβάθμισης ή υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας από «ευφυείς» μηχανές και ρομπότ οδηγεί αναπόφευκτα στη σταδιακή απαξίωση της εργασίας των περισσότερων ανθρώπων, οι οποίοι, μέρα με τη μέρα, χάνουν την οικονομική τους αξία και άρα την όποια πολιτική τους δύναμη.
Παράλληλα, όμως, οι ίδιες τεχνολογίες αιχμής που μπορούν να καταστήσουν οικονομικά-βιολογικά περιττούς δισεκατομμύρια ανθρώπους, κάνουν πιο εύκολη την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ζωής των ανθρώπων από την εξουσία, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο σε πρωτόγνωρες μορφές βιολογικού και πληροφορικού ολοκληρωτισμού.
Οπως διαπιστώνει και ο Χαράρι, στον σχιζοειδή κόσμο της υψηλής τεχνολογίας δεν υπάρχει -παρά τα φαινόμενα- καμία προοπτική δημοκρατικού ελέγχου της εξουσίας: εφόσον η αδιάλειπτη παρακολούθηση συνυπάρχει με την «ελευθερία» χρήσης, η χειραγώγηση και ο καμουφλαρισμένος έλεγχος με τις νέες μορφές συμμετοχικότητας και διαδικτυακής ελευθερίας.
Το περίεργο είναι ότι όλες αυτές οι καταστροφικές αναλύσεις διατυπώνονται με έναν τρόπο επιστημονικά, πολιτικά και συναισθηματικά ουδέτερο, λες και ο συγγραφέας είναι ένας μη εμπλεκόμενος και δήθεν αντικειμενικός παρατηρητής: ένας εξωγήινος που δεν θέλει να «λερώσει» το πνεύμα του ή να εμπλακεί στα κατώτερα γήινα τεκταινόμενα. Μια δήθεν ανώτερη πνευματική στάση που, δυστυχώς, δεν συνάδει με το αναπόφευκτο, όπως ο ίδιος ρητά υποστηρίζει στο κεφάλαιο 17, καθεστώς της «μετα-αλήθειας» όλων αυτών που ως άνθρωποι σκεφτόμαστε ή γράφουμε.
Το πώς προσεγγίζουμε τα ατομικά και τα υποατομικά φαινόμενα μεταβάλλει ουσιαστικά το πώς αυτά μας εμφανίζονται και έχει αποφασιστική σημασία το αν πρώτα κοιτάζουμε τη θέση τους ή την ορμή τους. Λες και πριν τα παρατηρήσουμε όλα τα ατομικά φαινόμενα είναι κάτι αφηρημένο και από φυσική άποψη δισυπόστατο: αν ρυθμίσουμε τα όργανά μας για να ανακαλύψουμε την ακριβή σωματιδιακή φύση ή συμπεριφορά τους, τη βρίσκουμε, ενώ αν τα ρυθμίσουμε για να εντοπίσουμε την ακριβή κυματική φύση ή συμπεριφορά τους και πάλι τη βρίσκουμε. Οι κβαντικοί φυσικοί απέδειξαν πειραματικά ότι η συγκεκριμένη επιλογή και το «στήσιμο» των παρατηρησιακών οργάνων μας -ό,τι ο Νιλς Μπορ (N. Bohr) αποκάλεσε «συντελεστές παρατήρησης»- επηρεάζουν αποφασιστικά όχι μόνον τις παρατηρήσεις και την περιγραφή μας για τον μικρόκοσμο, αλλά και την οντολογία του!
Οπως έδειξαν, στο πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα, μεγάλοι κβαντικοί φυσικοί όπως ο Plank, ο Bohr και ο Heisenberg, είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε την εγγενή και ανυπέρβλητη κβαντική «αβεβαιότητα» όλων των μικροφυσικών φαινομένων, η οποία έκτοτε αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κβαντικής φυσικής (Κβαντομηχανικής), της μεγαλύτερης δηλαδή επιστημονικής-τεχνολογικής επανάστασης στη Φυσική του εικοστού αιώνα και ίσως όλων των εποχών.
Η πρόκληση να κατανοηθεί το νόημα της κβαντικής επανάστασης από τους μη ειδικούς -το να συνδεθεί δηλαδή ο κόσμος της μικροφυσικής με τον οικείο φυσικό μας κόσμο- ήταν ένα από τα μεγάλα προβλήματα της επιστημονικής σκέψης στην αρχή του εικοστού αιώνα. Και μολονότι είναι αδύνατο να διδαχτούν οι μη επιστήμονες τη φυσική και τα μαθηματικά της Κβαντομηχανικής, είναι απολύτως εφικτό σε έναν προικισμένο ειδικό να τους υποδείξει τα μεγάλα εννοιολογικά προβλήματα και τα αινίγματα που θέτει αυτή η αλλόκοτη θεωρία, αλλά και να τους επισημάνει τους πολυάριθμους συσχετισμούς της με το έργο πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών και συγγραφέων.
Κάτι που οι συγγραφείς αυτού του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου κάνουν συστηματικά: χρησιμοποιούν σύντομες αναφορές στη θεωρία των κβάντων για να εξηγήσουν το πώς οι έννοιες και οι εικόνες της Κβαντομηχανικής άρχισαν να εμφανίζονται στην τέχνη, στη λογοτεχνία, αλλά και στην καθημερινή μας γλώσσα. Στο βιβλίο αυτό, ο επιφανής κβαντικός φυσικός Αλφρεντ Σ. Γκολντχάμπερ και ο φιλόσοφος και επιστημολόγος Ρόμπερτ Κριζ ένωσαν τις προσπάθειές τους για να παρουσιάσουν με τρόπο εύληπτο και κατανοητό στους μη ειδικούς αναγνώστες μια ασυνήθιστη επιστημονική ιστορία: τη μεγάλη γνωστική περιπέτεια των κβάντα που ως ένα περίπλοκο ψηφιδωτό αποτελείται από μια σειρά μικρότερων αλλά αλληλένδετων μεταξύ τους ιδεών-ψηφίδων.
Ετσι, σε αυτή τη γοητευτική ιστορία, πρωταγωνιστές είναι η «αρχή της αβεβαιότητας», το «παράδοξο της γάτας του Σρέντιγκερ» και η υπόθεση για τα «παράλληλα σύμπαντα», καινοφανείς επιστημονικές ιδέες που μολονότι γεννήθηκαν, στις αρχές του 20ού αιώνα, στα μυαλά κάποιων ιδιοφυών φυσικών, πολύ σύντομα εγκατέλειψαν τα επιστημονικά αμφιθέατρα και τα εργαστήρια για να κατακτήσουν τη σκέψη και το φαντασιακό των πιο ανήσυχων ανθρώπων, που, φαινομενικά, καμία σχέση δεν είχαν με τη μικροφυσική.
Η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου είναι ότι διερευνά τις πολιτισμικές επιδράσεις των βασικών ιδεών της κβαντικής φυσικής και το πώς αυτές συσχετίζονται και επηρεάζουν τη δημιουργική φαντασία του ανθρώπινου νου, συμβάλλοντας στην εμφάνιση πολλών επαναστατικών ιδεών, όχι μόνο στη Φυσική άλλα και στις Τέχνες.
Πράγματι, ακόμα και ο ειδικός αναγνώστης εντυπωσιάζεται από τον μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων επιρροής και εφαρμογής των κβαντικών ιδεών σε απρόσμενους καλλιτεχνικούς χώρους που οι συγγραφείς κατάφεραν να συλλέξουν σε αυτό το πολύ πρωτότυπο βιβλίο.Παγκόσμια ανισότητα
Η οικονομική ανισότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης
Το βιβλίο «Παγκόσμια ανισότητα», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το υπογράφει ένας από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους, ο Σερβοαμερικανός Branko Milanović. Διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία σε θέματα ανισότητας κατά την εποχή της παγκοσμιοποίησης, επικεφαλής του Τμήματος Ερευνών της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank), ανώτερος ερευνητής του Κέντρου Μελετών Εισοδήματος στο Λουξεμβούργο, επισκέπτης καθηγητής σε κορυφαία αμερικανικά πανεπιστήμια, συγγραφέας σημαντικών μελετών και βιβλίων.
Η καινοτομία αυτού του βιβλίου είναι ότι αποτελεί μία επαρκώς τεκμηριωμένη επιστημονική ανάλυση του πολύπλοκου φαινομένου της οικονομικής ανισότητας στο πλαίσιο της τρέχουσας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μια πρωτότυπη προσέγγιση των κοσμοϊστορικών αλλαγών και των ανακατατάξεων που συνεπάγεται για την ανθρώπινη κατάσταση το πέρασμα από την τοπική-εθνική στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Η πρωτοτυπία της προσέγγισης του Milanović είναι ότι καταφέρνει να σκέφτεται τις παγκόσμιες οικονομικές σχέσεις έξω από τα κοινότοπα και, εν πολλοίς, κοντόφθαλμα νοητικά πρότυπα της οικονομίας τού χθες. Ιδού, για παράδειγμα, μερικά πρωτότυπα -αλλά αποφασιστικά!- ερωτήματα που θέτει και στα οποία επιχειρεί να απαντήσει αυτό το βιβλίο: Μήπως πρέπει να θεωρήσουμε το Ισλάμ μια μορφή καπιταλισμού; Πόσο έχει ευνοηθεί από την τελευταία οικονομική κρίση η διεθνής πλουτοκρατία; Η ολοένα και διευρυνόμενη κοινωνική ανισότητα είναι ένα αποδεκτό τίμημα για μια ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη; Η εργασία των γυναικών έχει πράγματι συμβάλει στην ισότητα των δύο φύλων; Μπορούν οι ανεπτυγμένες κοινωνίες να αντιμετωπίσουν τη μεταναστευτική κρίση υπερβαίνοντας τον διαχωρισμό μεταξύ «πολιτών» και «μη πολιτών»;
Για τον συγγραφέα αυτού του βιβλίου ένα από τα πιο εμφανή και σοβαρά προβλήματα που ανέδειξε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν η διεύρυνση της οικονομικής ανισότητας τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες χώρες. Ωστόσο, την τρέχουσα όξυνση της οικονομικής ανισότητας στο εσωτερικό των δυτικών χωρών o Milanović την αποδίδει στις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών και στις άμεσες και κοινωνικά ανεξέλεγκτες εφαρμογές τους. Εντούτοις, είναι πεπεισμένος ότι αυτήν την πρόσφατη οικονομική ανισότητα οφείλουμε πάση θυσία να την αναχαιτίσουμε διότι, μεταξύ άλλων, εκτρέφει ανορθολογικές οικονομικές εξελίξεις και συνεπώς καταστροφικές πολιτικοκοινωνικές συμπεριφορές, όπως είναι π.χ. η πλουτοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο εθνοφυλετικός λαϊκισμός στην Ευρώπη.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι ο Milanović επέλεξε να δώσει σε αυτό το βιβλίο του μια φαινομενικά απλή δομή, η οποία αρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια ή ενότητες-κλειδιά: στο πρώτο αναλύει την άνοδο -τα τελευταία 25 χρόνια- της παγκόσμιας μεσαίας τάξης σε συνδυασμό με την παγκόσμια πλουτοκρατία. Στο δεύτερο και το τρίτο αναλύει με απτά παραδείγματα τις νέες μορφές της παγκόσμιας ανισότητας στο εσωτερικό κάθε μεμονωμένης χώρας όσο και μεταξύ των χωρών, ενώ τα δύο τελευταία κεφάλαια περιέχουν προβλέψεις και εικασίες του συγγραφέα σχετικά με την περαιτέρω ανάπτυξη στο μέλλον της σημερινής οικονομικής ανισότητας που συνθλίβει τη μεσαία τάξη και τον μέχρι χθες αποφασιστικό ρόλο της όχι μόνο στην παραγωγή αλλά και στην κοινωνική σταθερότητα.
Πάντως, σε ό,τι αφορά το άμεσο μέλλον, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανισότητα θα μεγαλώνει όσο ολοκληρώνεται η παγκοσμιοποίηση και επομένως «Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης χρειάζονται νέοι τρόποι προσέγγισης της πραγματικότητας».
Μεταξύ των πιο σημαντικών επιτευγμάτων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού τα αρχαία ελληνικά μαθηματικά κατέχουν περίοπτη θέση. Το βιβλίο του Στέλιου Νεγρεπόντη και της Βασιλικής Φαρμάκη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, μελετά λεπτομερώς τις σπουδαιότερες μαθηματικές ανακαλύψεις των τριών πρώτων αιώνων διερεύνησης των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών -από τον Θαλή μέχρι τον Ευκλείδη- όπως αυτές καταγράφονται στο περίφημο μαθηματικό εγχειρίδιο «Στοιχεία» του Ευκλείδη. Στο βιβλίο του Ευκλείδη, όμως, οι θεμελιώδεις ανακαλύψεις των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών παρουσιάζονται στην τελική τους εκδοχή, χωρίς ο αναγνώστης να μπορεί να κατανοήσει την αρχαιολογία και την προϊστορία αυτών των αξιοθαύμαστων μαθηματικών ορισμών και αρχών.
Διόλου περίεργο που η πορεία συγκρότησης των ελληνικών μαθηματικών από τον πρωτοπόρο Θαλή μέχρι τον Ευκλείδη, αν και έχει μελετηθεί ανά τους αιώνες από πολλούς σημαντικούς μαθηματικούς ή και ιστορικούς των μαθηματικών, εξακολουθεί να διατηρεί μέχρι σήμερα έναν αδιαφανή και αινιγματικό χαρακτήρα. Γεγονός που προκάλεσε και προκαλεί ζωηρές διαμάχες μεταξύ των ειδικών όσον αφορά τη γενεαλογία και την ακριβή ερμηνεία αυτών των μεγάλων μαθηματικών κατακτήσεων.
Στην ιστοριογραφία των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις: στην πρώτη, που διαμορφώθηκε οριστικά κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, ανήκουν όσοι ιστορικοί των ιδεών εστιάζουν κυρίως ή αποκλειστικά στις πιο σημαντικές μαθηματικές κατακτήσεις και αλλαγές στην πορεία της Ιστορίας. Η δεύτερη προσέγγιση, που διαμορφώθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα, εστιάζει κυρίως στις ιδιαίτερες κοινωνικές-πολιτιστικές επιρροές που συνέβαλαν στην ανάδυση και την αποδοχή των νέων μαθηματικών κατακτήσεων.
Με το παρόν έργο τους, ο Στέλιος Νεγρεπόντης και η Βασιλική Φαρμάκη, δύο επιφανείς Ελληνες μαθηματικοί, επιχειρούν να ανασυγκροτήσουν τις συνήθως αδιαφανείς διαδρομές που κατέληξαν στις προτάσεις των «Στοιχείων», διαδρομές που οι συγγραφείς ακολουθούν βασιζόμενοι στη λεπτομερή ανάλυση των λέξεων και των εννοιών του αρχαίου κειμένου, ώστε από αυτές να προκύψει μια εγκυρότερη κατανόηση των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών της κλασικής περιόδου.
Προϊόν πολύχρονης μελέτης, έρευνας και διδασκαλίας, το εξαιρετικό αυτό βιβλίο καταφέρνει να μας προσφέρει μια εγκυρότατη και επαρκώς θεμελιωμένη ανάγνωση αρχαίων κειμένων όπως τα «Στοιχεία» του Ευκλείδη και πολλές άλλες αρχαίες πηγές -ιδιαίτερα τα σχόλια του Πρόκλου- ενώ οι συγγραφείς έλαβαν υπόψη τους και τις πιο σημαντικές σύγχρονες και τρέχουσες σχετικές μελέτες.
«Με δεδομένες τις μαθηματικές μας καταβολές, προσπαθήσαμε κατά τη συγγραφή του βιβλίου να τηρήσουμε τη λεπτή και εύθραυστη ισορροπία μεταξύ μαθηματικής και ιστορικής δεοντολογίας, υπηρετώντας και τις δύο, τόσο την ενότητα και διαχρονικότητα των μαθηματικών, όσο και τη διαφορότητα της Ιστορίας τους, αποφεύγοντας άτοπους συνειρμούς, αλλά και ανακαλύπτοντας θαυμαστές συγκλίσεις», όπως δηλώνουν οι ίδιοι.
Μια σπουδαία ιστορική και γνωσιολογική ανασυγκρότηση των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών που αναδεικνύει επαρκώς τις στενότατες σχέσεις και τις αμφίδρομες επιρροές των μαθηματικών με τους φιλοσόφους της Πυθαγόρειας, Ελεατικής και Πλατωνικής Σχολής.
Πηγή: efsyn
Η Σφήκα: Επιλογές
Για την υποδοχή της άνοιξης προτείνουμε τέσσερις νέους ιδιαίτερα ενδιαφέροντες τίτλους βιβλίων: Η στιγμή των κβάντα, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, Παγκόσμια ανισότητα και Ιστορία αρχαίων ελληνικών μαθηματικών.
Yuval Noah Harari: 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα
Πριν από τέσσερις μήνες κυκλοφόρησε στα ελληνικά το «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», το τρίτο βιβλίο του διάσημου Ισραηλινού ιστορικού Γουβάλ Νώε Χαράρι, συγγραφέα των μπεστ σέλερ «Sapiens» και «Homo Deus» -και τα τρία βιβλία μεταφρασμένα από τον Μιχάλη Λαλιώτη για τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Αν στο πρώτο του βιβλίο «Sapiens», ο Χαράρι μάς προσέφερε μία ιδιαιτέρως εύπεπτη ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, «από ζώο έγινε άνθρωπος» και κατόπιν το κυρίαρχο και πιο καταστροφικό ζωικό είδος στον πλανήτη (βλ. «Μηχανές του Νου» 19.12.2015), στο δεύτερο «Homo Deus» προχώρησε σε μια μάλλον δυσοίωνη πρόβλεψη του επικείμενου βιοτεχνολογικού μας μέλλοντος (βλ. «Μηχανές του Νου» 16.12.2017 και 20.10.2018).
Εχοντας, λοιπόν, περιγράψει το απώτερο παρελθόν και το επικείμενο μέλλον της ανθρωπότητας, στο τελευταίο βιβλίο του ο συγγραφέας αποφάσισε να εστιάσει στο παρόν και να επιχειρήσει μια συστηματική διάγνωση των πιο σοβαρών δυσλειτουργιών των σύγχρονων κοινωνιών. Πρόκειται για ένα πολύ φιλόδοξο εγχείρημα που αναζητά απαντήσεις σε είκοσι ένα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής μας.
Το κάθε ένα από τα 21 κεφάλαια αυτού του βιβλίου επικεντρώνεται σε ένα επίκαιρο ερώτημα: Πώς τα κομπιούτερ και τα ρομπότ αλλάζουν το νόημα και την κοινωνική σημασία της ανθρώπινης ύπαρξης; Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την επιδημία των fake news; Εχουν ακόμη κάποια σημασία τα έθνη και οι θρησκείες; Τι θα ‘πρεπε να μαθαίνουμε στα παιδιά μας; Χωρίς να παραλείπει τα δυσεπίλυτα κοινωνικά ζητήματα, όπως π.χ. αν μπορούμε και πώς να διατηρήσουμε κάποια ελευθερία επιλογής όταν μας παρακολουθούν τα Μεγάλα Δεδομένα. Τι μορφή θα έχει το αυριανό εργατικό δυναμικό; Πώς αντιμετωπίζεται η απειλή της τρομοκρατίας; Γιατί η φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται σε βαθιά κρίση;
Η σύγχρονη Βιοτεχνολογία και η Τεχνητή Νοημοσύνη αποτελούν για τον Χαράρι τα νέα πανίσχυρα εργαλεία για την επιβολή της Νέας Παγκόσμιας Τάξης και θα επιτρέψουν στους σημερινούς εξουσιαστές να γίνουν, στο άμεσο μέλλον, οι σχεδόν παντοδύναμοι διαχειριστές της ζωής και της σκέψης μας. Το πραγματικό πρόβλημα, ωστόσο, με αυτές τις πρόσφατες βιοπολιτικές εξελίξεις είναι ότι τείνουν να καταστήσουν όχι μόνο οικονομικά ή κοινωνικά αλλά και βιολογικά περιττούς δισεκατομμύρια ανθρώπους.
Η ήδη εμφανής τάση τεχνολογικής υποβάθμισης ή υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας από «ευφυείς» μηχανές και ρομπότ οδηγεί αναπόφευκτα στη σταδιακή απαξίωση της εργασίας των περισσότερων ανθρώπων, οι οποίοι, μέρα με τη μέρα, χάνουν την οικονομική τους αξία και άρα την όποια πολιτική τους δύναμη.
Παράλληλα, όμως, οι ίδιες τεχνολογίες αιχμής που μπορούν να καταστήσουν οικονομικά-βιολογικά περιττούς δισεκατομμύρια ανθρώπους, κάνουν πιο εύκολη την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ζωής των ανθρώπων από την εξουσία, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο σε πρωτόγνωρες μορφές βιολογικού και πληροφορικού ολοκληρωτισμού.
Οπως διαπιστώνει και ο Χαράρι, στον σχιζοειδή κόσμο της υψηλής τεχνολογίας δεν υπάρχει -παρά τα φαινόμενα- καμία προοπτική δημοκρατικού ελέγχου της εξουσίας: εφόσον η αδιάλειπτη παρακολούθηση συνυπάρχει με την «ελευθερία» χρήσης, η χειραγώγηση και ο καμουφλαρισμένος έλεγχος με τις νέες μορφές συμμετοχικότητας και διαδικτυακής ελευθερίας.
Το περίεργο είναι ότι όλες αυτές οι καταστροφικές αναλύσεις διατυπώνονται με έναν τρόπο επιστημονικά, πολιτικά και συναισθηματικά ουδέτερο, λες και ο συγγραφέας είναι ένας μη εμπλεκόμενος και δήθεν αντικειμενικός παρατηρητής: ένας εξωγήινος που δεν θέλει να «λερώσει» το πνεύμα του ή να εμπλακεί στα κατώτερα γήινα τεκταινόμενα. Μια δήθεν ανώτερη πνευματική στάση που, δυστυχώς, δεν συνάδει με το αναπόφευκτο, όπως ο ίδιος ρητά υποστηρίζει στο κεφάλαιο 17, καθεστώς της «μετα-αλήθειας» όλων αυτών που ως άνθρωποι σκεφτόμαστε ή γράφουμε.
Το πώς προσεγγίζουμε τα ατομικά και τα υποατομικά φαινόμενα μεταβάλλει ουσιαστικά το πώς αυτά μας εμφανίζονται και έχει αποφασιστική σημασία το αν πρώτα κοιτάζουμε τη θέση τους ή την ορμή τους. Λες και πριν τα παρατηρήσουμε όλα τα ατομικά φαινόμενα είναι κάτι αφηρημένο και από φυσική άποψη δισυπόστατο: αν ρυθμίσουμε τα όργανά μας για να ανακαλύψουμε την ακριβή σωματιδιακή φύση ή συμπεριφορά τους, τη βρίσκουμε, ενώ αν τα ρυθμίσουμε για να εντοπίσουμε την ακριβή κυματική φύση ή συμπεριφορά τους και πάλι τη βρίσκουμε. Οι κβαντικοί φυσικοί απέδειξαν πειραματικά ότι η συγκεκριμένη επιλογή και το «στήσιμο» των παρατηρησιακών οργάνων μας -ό,τι ο Νιλς Μπορ (N. Bohr) αποκάλεσε «συντελεστές παρατήρησης»- επηρεάζουν αποφασιστικά όχι μόνον τις παρατηρήσεις και την περιγραφή μας για τον μικρόκοσμο, αλλά και την οντολογία του!
Οπως έδειξαν, στο πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα, μεγάλοι κβαντικοί φυσικοί όπως ο Plank, ο Bohr και ο Heisenberg, είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε την εγγενή και ανυπέρβλητη κβαντική «αβεβαιότητα» όλων των μικροφυσικών φαινομένων, η οποία έκτοτε αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κβαντικής φυσικής (Κβαντομηχανικής), της μεγαλύτερης δηλαδή επιστημονικής-τεχνολογικής επανάστασης στη Φυσική του εικοστού αιώνα και ίσως όλων των εποχών.
Η πρόκληση να κατανοηθεί το νόημα της κβαντικής επανάστασης από τους μη ειδικούς -το να συνδεθεί δηλαδή ο κόσμος της μικροφυσικής με τον οικείο φυσικό μας κόσμο- ήταν ένα από τα μεγάλα προβλήματα της επιστημονικής σκέψης στην αρχή του εικοστού αιώνα. Και μολονότι είναι αδύνατο να διδαχτούν οι μη επιστήμονες τη φυσική και τα μαθηματικά της Κβαντομηχανικής, είναι απολύτως εφικτό σε έναν προικισμένο ειδικό να τους υποδείξει τα μεγάλα εννοιολογικά προβλήματα και τα αινίγματα που θέτει αυτή η αλλόκοτη θεωρία, αλλά και να τους επισημάνει τους πολυάριθμους συσχετισμούς της με το έργο πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών και συγγραφέων.
Κάτι που οι συγγραφείς αυτού του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου κάνουν συστηματικά: χρησιμοποιούν σύντομες αναφορές στη θεωρία των κβάντων για να εξηγήσουν το πώς οι έννοιες και οι εικόνες της Κβαντομηχανικής άρχισαν να εμφανίζονται στην τέχνη, στη λογοτεχνία, αλλά και στην καθημερινή μας γλώσσα. Στο βιβλίο αυτό, ο επιφανής κβαντικός φυσικός Αλφρεντ Σ. Γκολντχάμπερ και ο φιλόσοφος και επιστημολόγος Ρόμπερτ Κριζ ένωσαν τις προσπάθειές τους για να παρουσιάσουν με τρόπο εύληπτο και κατανοητό στους μη ειδικούς αναγνώστες μια ασυνήθιστη επιστημονική ιστορία: τη μεγάλη γνωστική περιπέτεια των κβάντα που ως ένα περίπλοκο ψηφιδωτό αποτελείται από μια σειρά μικρότερων αλλά αλληλένδετων μεταξύ τους ιδεών-ψηφίδων.
Ετσι, σε αυτή τη γοητευτική ιστορία, πρωταγωνιστές είναι η «αρχή της αβεβαιότητας», το «παράδοξο της γάτας του Σρέντιγκερ» και η υπόθεση για τα «παράλληλα σύμπαντα», καινοφανείς επιστημονικές ιδέες που μολονότι γεννήθηκαν, στις αρχές του 20ού αιώνα, στα μυαλά κάποιων ιδιοφυών φυσικών, πολύ σύντομα εγκατέλειψαν τα επιστημονικά αμφιθέατρα και τα εργαστήρια για να κατακτήσουν τη σκέψη και το φαντασιακό των πιο ανήσυχων ανθρώπων, που, φαινομενικά, καμία σχέση δεν είχαν με τη μικροφυσική.
Η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου είναι ότι διερευνά τις πολιτισμικές επιδράσεις των βασικών ιδεών της κβαντικής φυσικής και το πώς αυτές συσχετίζονται και επηρεάζουν τη δημιουργική φαντασία του ανθρώπινου νου, συμβάλλοντας στην εμφάνιση πολλών επαναστατικών ιδεών, όχι μόνο στη Φυσική άλλα και στις Τέχνες.
Πράγματι, ακόμα και ο ειδικός αναγνώστης εντυπωσιάζεται από τον μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων επιρροής και εφαρμογής των κβαντικών ιδεών σε απρόσμενους καλλιτεχνικούς χώρους που οι συγγραφείς κατάφεραν να συλλέξουν σε αυτό το πολύ πρωτότυπο βιβλίο.Παγκόσμια ανισότητα
Branko Milanović: Παγκόσμια ανισότητα
Η οικονομική ανισότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης
Το βιβλίο «Παγκόσμια ανισότητα», που μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το υπογράφει ένας από τους μεγαλύτερους οικονομολόγους, ο Σερβοαμερικανός Branko Milanović. Διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία σε θέματα ανισότητας κατά την εποχή της παγκοσμιοποίησης, επικεφαλής του Τμήματος Ερευνών της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank), ανώτερος ερευνητής του Κέντρου Μελετών Εισοδήματος στο Λουξεμβούργο, επισκέπτης καθηγητής σε κορυφαία αμερικανικά πανεπιστήμια, συγγραφέας σημαντικών μελετών και βιβλίων.
Η καινοτομία αυτού του βιβλίου είναι ότι αποτελεί μία επαρκώς τεκμηριωμένη επιστημονική ανάλυση του πολύπλοκου φαινομένου της οικονομικής ανισότητας στο πλαίσιο της τρέχουσας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μια πρωτότυπη προσέγγιση των κοσμοϊστορικών αλλαγών και των ανακατατάξεων που συνεπάγεται για την ανθρώπινη κατάσταση το πέρασμα από την τοπική-εθνική στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία.
Η πρωτοτυπία της προσέγγισης του Milanović είναι ότι καταφέρνει να σκέφτεται τις παγκόσμιες οικονομικές σχέσεις έξω από τα κοινότοπα και, εν πολλοίς, κοντόφθαλμα νοητικά πρότυπα της οικονομίας τού χθες. Ιδού, για παράδειγμα, μερικά πρωτότυπα -αλλά αποφασιστικά!- ερωτήματα που θέτει και στα οποία επιχειρεί να απαντήσει αυτό το βιβλίο: Μήπως πρέπει να θεωρήσουμε το Ισλάμ μια μορφή καπιταλισμού; Πόσο έχει ευνοηθεί από την τελευταία οικονομική κρίση η διεθνής πλουτοκρατία; Η ολοένα και διευρυνόμενη κοινωνική ανισότητα είναι ένα αποδεκτό τίμημα για μια ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη; Η εργασία των γυναικών έχει πράγματι συμβάλει στην ισότητα των δύο φύλων; Μπορούν οι ανεπτυγμένες κοινωνίες να αντιμετωπίσουν τη μεταναστευτική κρίση υπερβαίνοντας τον διαχωρισμό μεταξύ «πολιτών» και «μη πολιτών»;
Για τον συγγραφέα αυτού του βιβλίου ένα από τα πιο εμφανή και σοβαρά προβλήματα που ανέδειξε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 ήταν η διεύρυνση της οικονομικής ανισότητας τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο στις αναπτυσσόμενες όσο και στις ανεπτυγμένες χώρες. Ωστόσο, την τρέχουσα όξυνση της οικονομικής ανισότητας στο εσωτερικό των δυτικών χωρών o Milanović την αποδίδει στις ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών και στις άμεσες και κοινωνικά ανεξέλεγκτες εφαρμογές τους. Εντούτοις, είναι πεπεισμένος ότι αυτήν την πρόσφατη οικονομική ανισότητα οφείλουμε πάση θυσία να την αναχαιτίσουμε διότι, μεταξύ άλλων, εκτρέφει ανορθολογικές οικονομικές εξελίξεις και συνεπώς καταστροφικές πολιτικοκοινωνικές συμπεριφορές, όπως είναι π.χ. η πλουτοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες και ο εθνοφυλετικός λαϊκισμός στην Ευρώπη.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι ο Milanović επέλεξε να δώσει σε αυτό το βιβλίο του μια φαινομενικά απλή δομή, η οποία αρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια ή ενότητες-κλειδιά: στο πρώτο αναλύει την άνοδο -τα τελευταία 25 χρόνια- της παγκόσμιας μεσαίας τάξης σε συνδυασμό με την παγκόσμια πλουτοκρατία. Στο δεύτερο και το τρίτο αναλύει με απτά παραδείγματα τις νέες μορφές της παγκόσμιας ανισότητας στο εσωτερικό κάθε μεμονωμένης χώρας όσο και μεταξύ των χωρών, ενώ τα δύο τελευταία κεφάλαια περιέχουν προβλέψεις και εικασίες του συγγραφέα σχετικά με την περαιτέρω ανάπτυξη στο μέλλον της σημερινής οικονομικής ανισότητας που συνθλίβει τη μεσαία τάξη και τον μέχρι χθες αποφασιστικό ρόλο της όχι μόνο στην παραγωγή αλλά και στην κοινωνική σταθερότητα.
Πάντως, σε ό,τι αφορά το άμεσο μέλλον, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανισότητα θα μεγαλώνει όσο ολοκληρώνεται η παγκοσμιοποίηση και επομένως «Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης χρειάζονται νέοι τρόποι προσέγγισης της πραγματικότητας».
Η εννοιακή ανασυγκρότηση των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών
Μεταξύ των πιο σημαντικών επιτευγμάτων του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού τα αρχαία ελληνικά μαθηματικά κατέχουν περίοπτη θέση. Το βιβλίο του Στέλιου Νεγρεπόντη και της Βασιλικής Φαρμάκη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, μελετά λεπτομερώς τις σπουδαιότερες μαθηματικές ανακαλύψεις των τριών πρώτων αιώνων διερεύνησης των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών -από τον Θαλή μέχρι τον Ευκλείδη- όπως αυτές καταγράφονται στο περίφημο μαθηματικό εγχειρίδιο «Στοιχεία» του Ευκλείδη. Στο βιβλίο του Ευκλείδη, όμως, οι θεμελιώδεις ανακαλύψεις των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών παρουσιάζονται στην τελική τους εκδοχή, χωρίς ο αναγνώστης να μπορεί να κατανοήσει την αρχαιολογία και την προϊστορία αυτών των αξιοθαύμαστων μαθηματικών ορισμών και αρχών.
Διόλου περίεργο που η πορεία συγκρότησης των ελληνικών μαθηματικών από τον πρωτοπόρο Θαλή μέχρι τον Ευκλείδη, αν και έχει μελετηθεί ανά τους αιώνες από πολλούς σημαντικούς μαθηματικούς ή και ιστορικούς των μαθηματικών, εξακολουθεί να διατηρεί μέχρι σήμερα έναν αδιαφανή και αινιγματικό χαρακτήρα. Γεγονός που προκάλεσε και προκαλεί ζωηρές διαμάχες μεταξύ των ειδικών όσον αφορά τη γενεαλογία και την ακριβή ερμηνεία αυτών των μεγάλων μαθηματικών κατακτήσεων.
Στην ιστοριογραφία των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών υπάρχουν δύο βασικές προσεγγίσεις: στην πρώτη, που διαμορφώθηκε οριστικά κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, ανήκουν όσοι ιστορικοί των ιδεών εστιάζουν κυρίως ή αποκλειστικά στις πιο σημαντικές μαθηματικές κατακτήσεις και αλλαγές στην πορεία της Ιστορίας. Η δεύτερη προσέγγιση, που διαμορφώθηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα, εστιάζει κυρίως στις ιδιαίτερες κοινωνικές-πολιτιστικές επιρροές που συνέβαλαν στην ανάδυση και την αποδοχή των νέων μαθηματικών κατακτήσεων.
Με το παρόν έργο τους, ο Στέλιος Νεγρεπόντης και η Βασιλική Φαρμάκη, δύο επιφανείς Ελληνες μαθηματικοί, επιχειρούν να ανασυγκροτήσουν τις συνήθως αδιαφανείς διαδρομές που κατέληξαν στις προτάσεις των «Στοιχείων», διαδρομές που οι συγγραφείς ακολουθούν βασιζόμενοι στη λεπτομερή ανάλυση των λέξεων και των εννοιών του αρχαίου κειμένου, ώστε από αυτές να προκύψει μια εγκυρότερη κατανόηση των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών της κλασικής περιόδου.
Προϊόν πολύχρονης μελέτης, έρευνας και διδασκαλίας, το εξαιρετικό αυτό βιβλίο καταφέρνει να μας προσφέρει μια εγκυρότατη και επαρκώς θεμελιωμένη ανάγνωση αρχαίων κειμένων όπως τα «Στοιχεία» του Ευκλείδη και πολλές άλλες αρχαίες πηγές -ιδιαίτερα τα σχόλια του Πρόκλου- ενώ οι συγγραφείς έλαβαν υπόψη τους και τις πιο σημαντικές σύγχρονες και τρέχουσες σχετικές μελέτες.
«Με δεδομένες τις μαθηματικές μας καταβολές, προσπαθήσαμε κατά τη συγγραφή του βιβλίου να τηρήσουμε τη λεπτή και εύθραυστη ισορροπία μεταξύ μαθηματικής και ιστορικής δεοντολογίας, υπηρετώντας και τις δύο, τόσο την ενότητα και διαχρονικότητα των μαθηματικών, όσο και τη διαφορότητα της Ιστορίας τους, αποφεύγοντας άτοπους συνειρμούς, αλλά και ανακαλύπτοντας θαυμαστές συγκλίσεις», όπως δηλώνουν οι ίδιοι.
Μια σπουδαία ιστορική και γνωσιολογική ανασυγκρότηση των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών που αναδεικνύει επαρκώς τις στενότατες σχέσεις και τις αμφίδρομες επιρροές των μαθηματικών με τους φιλοσόφους της Πυθαγόρειας, Ελεατικής και Πλατωνικής Σχολής.
Πηγή: efsyn
Η Σφήκα: Επιλογές
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου