ΔΕ Μ' ΑΡΕΣΕΙ ΝΑ ΔΟΥΛΕΥΩ ΜΕ ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΥΣ. Ίσως γιατί τους ζηλεύω - κι εγώ ο ίδιος λαχταράω να μαγευτώ. Ίσως πάλι γιατί ο έρωτας και η ψυχοθεραπεία είναι μεταξύ τους ασύμβατα. Ο καλός θεραπευτής πολεμάει το σκοτάδι και ζητάει το φως, ενώ ο έρωτας συντηρείται από το μυστήριο και καταρρέει μόλις αρχίσεις να τον εξετάζεις σχολαστικά. Κι εγώ σιχαίνομαι να γίνομαι ο δήμιος του έρωτα.
[…]Ένα άλλο δεδομένο της ύπαρξης, η ελευθερία, συνιστά ένα δίλημμα για μερικούς απ' αυτούς τους δέκα ασθενείς. Όταν η Μπέττυ, μια παχύσαρκη ασθενής, μου ανακοίνωσε ότι είχε πάθει μια βουλιμική κρίση ακριβώς πριν έρθει να με δει κι ότι σχεδίαζε να επιδοθεί σε άλλη μια αμέσως μόλις θά 'φευγε απ' το γραφείο μου, προσπαθούσε να παραιτηθεί απ' την ελευθερία της πείθοντάς με ν' αναλάβω εγώ τον έλεγχο της. Ολόκληρη η πορεία της θεραπείας μιας άλλης ασθενούς (της Θέλμα στον «Δήμιο του έρωτα») περιστράφηκε γύρω απ' το μοτίβο της πλήρους παράδοσης σ' έναν πρώην εραστή (και θεραπευτή) και αναλώθηκε στη δική μου αναζήτηση στρατηγικών, για να τη βοηθήσω να διεκδικήσει ξανά τη δύναμη και την ελευθερία της.
Η ελευθερία ως δεδομένο φαίνεται να είναι ακριβώς ο αντίποδας του θανάτου. Ενώ ο θάνατος μας τρομοκρατεί, θεωρούμε γενικά την ελευθερία ως κάτι αδιαφιλονίκητα θετικό. Η ιστορία του δυτικού πολιτισμού δε σημαδεύτηκε άλλωστε από σταθμούς που προήλθαν απ’ την επιθυμία για ελευθερία, και δεν καθορίστηκε εντέλει από την επιθυμία αυτή; Κι όμως, από υπαρξιακή άποψη η ελευθερία είναι σύμφυτη με το άγχος, γιατί, αντίθετα με την καθημερινή μας εμπειρία, δηλώνει ότι η είσοδος και η τελική μας έξοδος δε γίνονται σ’ έναν οργανωμένο κόσμο που κατευθύνεται από ένα αιώνιο γενικό σχέδιο. Ελευθερία σημαίνει ότι ο κάθε άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τις επιλογές, για τις πράξεις του και για την κατάσταση της ζωής του.
Παρόλο που η λέξη υπεύθυνος μπορεί να χρησιμοποιηθεί με ποικίλους τρόπους, προτιμώ τον ορισμό του Σάρτρ: να είσαι υπεύθυνος σημαίνει «να είσαι δημιουργός κάποιου πράγματος». Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν ο καθένας μας είναι δημιουργός του σχεδίου της δικής του ζωής. Είμαστε ελεύθεροι να είμαστε οτιδήποτε εκτός από ανελεύθεροι: ο Σάρτρ θά ’λεγε πως είμαστε καταδικασμένοι στην ελευθερία. Κάποιοι φιλόσοφοι μάλιστα υποστηρίζουν ακόμα περισσότερα: ότι η αρχιτεκτονική του ανθρώπινου μυαλού καθιστά τον καθέναν από μας υπεύθυνο ακόμα και για τη δομή της εξωτερικής πραγματικότητας, για την ίδια τη μορφή του χώρου και του χρόνου. Εδώ ακριβώς, στην ιδέα της αυτοδημιουργίας, κατοικεί το άγχος: είμαστε πλάσματα που επιθυμούμε τη δομή, και μας τρομάζει η ιδέα μιας ελευθερίας που αφήνει να εννοηθεί πως δεν υπάρχει τίποτα πέρα από μας, πως δεν πατάμε πουθενά.
Όλοι οι ψυχοθεραπευτές γνωρίζουν ότι το κρίσιμο πρώτο βήμα στην ψυχοθεραπεία είναι η ανάληψη ευθύνης απ' τον θεραπευόμενο για την πορεία της ζωής του. Όσο ο άνθρωπος πιστεύει ότι τα προβλήματά του προέρχονται από κάποια δύναμη η από κάποιον παράγοντα έξω απ' αυτόν, δεν υπάρχει κινητήριος μοχλός για τη θεραπεία. Αν τελικά το πρόβλημα βρίσκεται κάπου έξω, τότε γιατί πρέπει κανείς ν' αλλάξει τον εαυτό του. Ο εξωτερικός κόσμος (φίλοι, επάγγελμα, σύζυγος) είναι αυτός που πρέπει ν' αλλάξει - ή ν' αντικατασταθεί. Έτσι ο Ντέηβ («Όχι με το μαλακό») που παραπονιόταν με πικρία ότι ήταν εγκλωβισμένος σ' έναν γάμο-φυλακή με δεσμοφύλακα μια αδιάκριτη, κτητική σύζυγο, δεν μπορούσε να προχωρήσει στη θεραπεία, ώσπου αναγνώρισε πως ο ίδιος ήταν υπεύθυνος για την κατασκευή αυτής της φυλακής.
Αφού οι ασθενείς έχουν την τάση ν' αντιστέκονται στην ανάληψη ευθύνης, για να μπορέσουν ν' αποκτήσουν επίγνωση του πώς οι ίδιοι δημιουργούν τα προβλήματα τους, χρειάζεται οι θεραπευτές ν' αναπτύξουν ορισμένες τεχνικές. Μια πολύ αποτελεσματική τεχνική, που τη χρησιμοποιώ σε πολλά απ' αυτά τα περιστατικά, είναι ο εστιασμός της προσοχής στο εδώ και τώρα. Καθώς οι θεραπευόμενοι έχουν την τάση ν' αναπαράγουν μέσα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, τα ίδια διαπροσωπικά προβλήματα που τους ταλαιπωρούν στη ζωή τους έξω απ' αυτήν, στρέφω την προσοχή τους στο τι συμβαίνει αυτήν τη στιγμή ανάμεσα σ' εκείνους και σε 'μένα και όχι τόσο στα γεγονότα της ζωής τους στο παρελθόν ή στο παρόν. Εξετάζοντας τις λεπτομέρειες της θεραπευτικής σχέσης (ή, στην ομαδική ψυχοθεραπεία, τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της ομάδας), μπορώ να επισημάνω επί τόπου πώς ο θεραπευόμενος επηρεάζει τις αντιδράσεις των άλλων απέναντί του. Έτσι, παρόλο που ο Ντέηβ μπορούσε ν' αντιστέκεται στην ανάληψη ευθύνης για τα συζυγικά του προβλήματα, δεν μπορούσε ν' αντισταθεί στα άμεσα δεδομένα που παρήγε ο ίδιος στην ομαδική θεραπεία: ότι δηλαδή, η μυστικοπαθής, περιπαικτική και πλάγια συμπεριφορά του, ωθούσε τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας ν' αντιδρούν απέναντι του όπως η γυναίκα του στο σπίτι.
Με τον ίδιο τρόπο η θεραπεία της Μπέττυ («Μια χοντρή κυρία») ήταν αναποτελεσματική, όσο εκείνη μπορούσε ν’ αποδίδει τη μοναξιά της στην επιφανειακή, τυχάρπαστη καλιφορνέζικη κουλτούρα. Μόνο όταν της έδειξα πως ο απρόσωπος, ντροπαλός, αποστασιοποιητικός τρόπος της αναπαρήγε στην ψυχοθεραπεία το ίδιο απρόσωπο περιβάλλον, μπόρεσε ν' αρχίσει να διερευνά την προσωπική της ευθύνη για την απομόνωσή της.
Ενώ η ανάληψη ευθύνης φέρνει τον ασθενή στον προθάλαμο της αλλαγής, δεν είναι συνώνυμη της αλλαγής. Η αλλαγή είναι πάντα το αληθινό ζητούμενο, όσο και να ερωτοτροπεί ο θεραπευτής με την επίγνωση, με την ανάληψη ευθύνης και με την αυτοπραγμάτωση.
Η ελευθερία δεν απαιτεί από μας μόνο να φέρουμε ευθύνη για τις επιλογές της ζωής μας, αλλά εμπεριέχει και την προϋπόθεση ότι, για να επιτευχθεί η αλλαγή, απαιτείται μια πράξη βούλησης. Αν και η βούληση ως όρος σπανίως χρησιμοποιείται ρητά από τους θεραπευτές, παρ' όλ' αυτά αφιερώνουμε πολλή προσπάθεια στο να επηρεάσουμε τη βούληση του ασθενούς μας.
Αποσαφηνίζουμε και ερμηνεύουμε ώρες ατελείωτες, υποθέτοντας ότι η κατανόηση θα επιφέρει οπωσδήποτε την αλλαγή (πράγμα που αποτελεί μια πράξη καθαρής πίστης, χωρίς ξεκάθαρα επιστημονικά ερείσματα). Όταν χρόνια ερμηνειών αποτύχουν να οδηγήσουν στην αλλαγή, τότε μπορεί ν’ αρχίσουμε να κάνουμε άμεσες εκκλήσεις στη βούληση: «Χρειάζεται και προσπάθεια. Πρέπει να δοκιμάσεις, ξέρεις. Υπάρχει ο καιρός της σκέψης και της ανάλυσης, αλλά υπάρχει κι ο καιρός της δράσης». Κι όταν αποτύχει και η άμεση προτροπή, ο ψυχοθεραπευτής καταλήγει, όπως μαρτυρούν κι αυτές οι ιστορίες, να χρησιμοποιήσει όλους τους γνωστούς τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει τον συνάνθρωπό του. Έτσι κι εγώ μπορεί να συμβουλέψω, να διαφωνήσω, να επαναλάβω εκατό φορές, να καλοπιάσω, να παρακινήσω, να ικετέψω ή απλώς να κάνω υπομονή ελπίζοντας ότι κάποτε η νευρωτική άποψη του ασθενούς για τον κόσμο, έστω και μόνο από κόπωση, θα καταρρεύσει.
Μέσα απ’ τη βούληση, την κυριότερη πηγή δράσης, εξασκούμε την ελευθερία μας. Πιστεύω ότι η βούληση έχει δύο φάσεις: ο άνθρωπος εκκινεί απ’ την επιθυμία κι έπειτα εκπληρώνει με την απόφαση.
Κάποιοι άνθρωποι έχουν ανεσταλμένη την επιθυμία τους και δεν ξέρουν ούτε τι νιώθουν ούτε τι θέλουν. Χωρίς απόψεις, χωρίς ορμές, χωρίς κλίσεις, γίνονται παράσιτα των επιθυμιών των άλλων. Αυτού του είδους οι άνθρωποι είναι συνήθως κουραστικοί. Η Μπέττυ ήταν βαρετή ακριβώς γιατί ακινητοποιούσε τις επιθυμίες της, κι οι άλλοι κουράζονταν να της παρέχουν επιθυμία και φαντασία.
Άλλοι ασθενείς δεν μπορούν να πάρουν μια απόφαση. Παρόλο που ξέρουν πολύ καλά τι θέλουν και τι πρέπει να κάνουν, δεν μπορούν να δράσουν και βασανίζονται βηματίζοντας πάνω-κάτω μπροστά στο κατώφλι της απόφασης. Στα «Τρία κλειστά γράμματα» ο Σωλ ήξερε πως οποιοσδήποτε λογικός άνθρωπος θ’ άνοιγε αυτά τα γράμματα. Κι όμως, ο φόβος που του προκαλούσαν παρέλυε τη βούλησή του. Η Θέλμα («Ο δήμιος του έρωτα») ήξερε πως η ερωτική της εμμονή απομάκρυνε τη ζωή της απ’ την πραγματικότητα. Ήξερε ότι ζούσε τη ζωή της οχτώ χρόνια πριν - σύμφωνα με τα δικά της λόγια. Κι ότι για να την ξαναβρεί στο σήμερα θά ’πρεπε να εγκαταλείψει τη λατρεία της για τον συγκεκριμένο άντρα. Αλλά αυτό δεν μπορούσε ή δεν αποφάσιζε να το κάνει, κι αντιστεκόταν με λύσσα σ’ όλες μου τις προσπάθειες να ενεργοποιήσω τη βούληση της.
Οι αποφάσεις είναι δύσκολες για πολλούς λόγους. Κάποιοι απ’ αυτούς έχουν τις ρίζες τους βαθιά μέσα στην αφετηρία της ζωής. Ο Τζων Γκάρντνερ, στο μυθιστόρημά του Γκρέντελ, αφηγείται την ιστορία ενός σοφού που συνοψίζει τη φιλοσοφία του για τα μυστήρια της ζωής σε δυο απλά αλλά τρομερά αξιώματα: «Τα πράγματα ξεθωριάζουν. Οι επιλογές αποκλείουν». Για το πρώτο αξίωμα, τον θάνατο, έχω ήδη μιλήσει. Το δεύτερο, «0ι επιλογές αποκλείουν», είναι ένα σημαντικό κλειδί για να καταλάβουμε γιατί είναι δύσκολη η απόφαση. Η απόφαση πάντα εμπεριέχει την παραίτηση από κάτι: για κάθε ναι πρέπει να πεις ένα όχι, καθώς η κάθε απόφαση παραμερίζει, ή σκοτώνει τις άλλες επιλογές (η λατινική ρίζα της αγγλικής λέξης decide σημαίνει «σκοτώνω», όπως στο homicide ή suicide). Έτσι η Θέλμα έμενε προσκολλημένη στην απειροελάχιστη πιθανότητα ότι ίσως να ξαναζούσε άλλη μια φορά τη σχέση της με τον εραστή της, καθώς η παραίτηση απ’ αυτή την πιθανότητα σήμαινε συρρίκνωση και θάνατο.
***
Irvin D. Yalom - Ο Δήμιος του Έρωτα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου