Κυριακή 14 Φεβρουαρίου 2016

Τ. Ήγκλετον: Ποιο είναι το νόημα της ζωής

Παναγιώτα Ψυχογιού


Υπάρχει απάντηση στο ερώτημα «Ποιο είναι το νόημα της ζωής»; Ή μήπως το ερώτημα είναι μια καταπιεστική ψευδαίσθηση; «Τα πάντα σε αυτόν τον μετα-Άουσβιτς κόσμο είναι αμφίβολα και ακαθόριστα», γράφει ο Ήγκλετον, ένας από τους επιφανέστερους Βρετανούς κριτικούς λογοτεχνίας. Τα ερωτήματα περί νοήματος της ζωής προκύπτουν σε εποχές όπου βυθίζονται σε κρίση ρόλοι, πεποιθήσεις και συμβάσεις που θεωρούνταν δεδομένα, τονίζει. Ίσως όμως το ερώτημα περί νοήματος της ζωής να έχει μόνιμη εγκυρότητα.

Διερευνά το ερώτημα στη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ (Είναι και χρόνος) ή του Σαρτρ (Το είναι και το μηδέν) αλλά και στους μεταμοντέρνους. Η θρησκεία, η τέχνη και ο έρωτας, οι θεωρίες new age αλλά τα σπορ σχετίζονται με το ερώτημα αυτό. Το νόημα της ζωής ωστόσο δεν θεωρείται υποκειμενικό και προκατασκευασμένο αλλά υπό κατασκευή. Ο καθένας μας μπορεί να το κατασκευάσει με διαφορετικούς τροπους και με κάθε λογής υποκατάστατα: από το σεξ, το ποδόσφαιρο και το life style μέχρι τις ποικίλες θρησκείες και τον φονταμενταλισμό.

Ο συγγραφέας αναφέρεται σε στοχαστές και συγγραφείς όπως ο Σαίξπηρ, Τσέχωφ, Μίλλερ, ο Καμύ, ο Σοπενάουερ, ο Νίτσε, ο Χέγκελ, ο Αριστοτέλης και ο Μαρξ, ο Σαρτρ, ο Μπέκετ ή οι αρχαίοι Τραγικοί.

Για τον Σοπενάουερ η ζωή είναι βούληση που μας εξαπατά, ότι οι ζωές μας έχουν νόημα. Μόνο ένας ηλίθιος θα φανταζόταν ότι αξίζει να ζούμε. Για τον συγγραφέα, ο Σοπενάουερ αντιμετωπίζει με σκληρότητα αλλά και ειλικρίνεια την πιθανότητα η ανθρώπινη ύπαρξη να στερείται νοήματος. Η ανθρώπινη ιστορία πράγματι υπήρξε περισσότερο μια ιστορία ένδειας, δυστυχίας και εκμετάλλευσης, παρά ένας μύθος πολιτισμού και διαφωτισμού.

Ο Φρόυντ βαφτίζει τη βούληση επιθυμία και η φαντασίωση και απώθηση του πραγματικού νοούνται ως συνιστώσες του εαυτού. Ο Βιτγκενστάιν δεν θα θεωρούσε ότι το νόημα θα κατέληγε σε κάποια λύση. Στον Μπέκετ το νόημα είναι μια ανολοκλήρωτη διαδικασία.

Η μαρξιστική θεωρία μπορεί να έχει επίγνωση ότι το άτομο δεν έχει μεγάλο βαθμό αυτονομίας ή και αίσθησης της πραγματικότητας αλλά τα ίδια τα άτομα πρέπει να πιστεύουν ότι τα κατέχουν για να δράσουν. Το να ζης με πίστη- με την οποιαδήποτε πίστη- ίσως δίνει νόημα στη ζωή.

Για τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία ταυτίζεται με την αυτοπραγμάτωση. Μάλιστα η ιδέα της αυτοπραγμάτωσης «μπορεί νάχει κάτι το αντρείο και το ρωμαλέο: σαν να μιλάμε για ένα είδος πνευματικής γυμναστικής σε συνάρτηση με το αριστοτελικό ηθικό πρότυπο της μεγαλοψυχίας… Όπου ο αγαθός ανήρ για τον Αριστοτέλη (στην εποχή του) προσομοιάζει περισσότερο στην εποχή Μπιλ Γκέιτς παρά στον Άγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης. Στην πραγματικότητα ο Αριστοτέλης δεν ενδιαφέρεται, αν κάποιος είναι επιτυχημένος ως επιχειρηματίας ή ως πολιτικός, αλλά αν είναι επιτυχημένος ως άνθρωπος».

Για τον Αριστοτέλη, τον οποίο έχει μελετήσει ο Τέρυ Ηγκλετον, το να είσαι άνθρωπος είναι κάτι στο οποίο πρέπει να ασκηθείς και οι ενάρετοι άνθρωποι είναι βιρτουόζοι του Ζην αλλά πάλι κατά τον Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρεί τη ηθική και την πολιτική άρρηκτα συνδεδεμένες, η ευδαιμονία είναι υπόθεση θεσμών: απαιτεί κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, όπου έχεις την ελευθερία να ασκήσεις τις δημιουργικές δυνάμεις. Αλλά αυτό δεν είναι προφανές όταν η ευτυχία πρωτίστως θεωρείται εσωτερική – ατομική υπόθεση, όπως τείνουν να τη θεωρούν οι Φιλελεύθεροι.

Για τον Πλάτωνα το νόημα είναι η στοχαστική ενατένιση. Ο Σοπενάουερ ονομάζει τη ζωή, εξαπάτηση, ενώ ο Μαρξ την ονομάζει ιδεολογία και ο Φρόυντ θεωρεί ότι είμαστε, τελικά υποδουλωμένοι στον «θάνατο». Είναι η ζωή αυτό που κάνουμε; Στο τέταρτο κεφάλαιο ο συγγραφέας αναρωτιέται μήπως ο λόγος που δεν μπορούμε να μιλήσουμε για το νόημα της ζωής είναι ότι δεν υπάρχει αυτό το πρόβλημα που λέμε ζωή:

«Αλλά όπως θα έλεγε ο φιλόσοφος και άνθρωπος της γλώσσας Λούντβιχ Βιτγκενστάιν μήπως έχουμε γοητευτεί γι’ άλλη μια φορά από τη γραμματική μας που μπορεί να πλασάρει τη λέξη “ζωή” στον ενικό με την ίδια ευκολία που το κάνει με τη λέξη “ντομάτα”; Αλλά πώς διάολο θα μπορούσαν όλα όσα στεγάζονται κάτω από την επιγραφή «ανθρώπινη ζωή» να στοιβάζονται σε ένα μοναδικό νόημα; Ακριβώς αυτό δεν είναι και η αυταπάτη του παρανοϊκού για τον οποίο το κάθετι είναι συντονισμένο με όλα τα άλλα κι όλα μαζί δένουν μεταξύ τους σ’ ένα συνθλιπτικό διαφανές σύνολο;»

Ο Τ. Ήγκλετον αναφέρεται στην Ευρώπη, στην Αμερική και σε όλες τις κοινωνίες της σύγχρονης παράνοιας, της προσφυγιάς και του τρόμου. Γράφει ότι «ίσως είναι αδύνατο να κάνουμε ευφυείς γενικεύσεις της ανθρώπινης ζωής, διότι για να τις κάνουμε θα έπρεπε επίσης να κάνουμε ένα βήμα και να βγούμε απ’ έξω. Θα ήταν σαν να προσπαθούμε να βγούμε από το πετσί μας».

Όμως αν το νόημα της ζωής έγκειται στον κοινό στόχο των ανθρώπων, τότε δεν φαίνεται να υπάρχει αμφιβολία για το ποιος είναι αυτός: «Αυτό για το οποίο όλοι πασχίζουν είναι η «ευτυχία»: « Σίγουρα μια λέξη ανεπαρκής που παραπέμπει σε θερινή κατασκήνωση ή σε μανιακά χαμόγελα και χοροπηδητά με πολύχρωμα μπουφάν. Ο Αριστοτέλης όμως στα “Ηθικά Νικομάχεια” αναγνωρίζει ότι η ευτυχία λειτουργεί ως βασική αρχή στην ανθρώπινη ζωή και δεν είναι μέσο για να επιτύχουμε κάτι άλλο όπως είναι το χρήμα ή η εξουσία. Μοιάζει περισσότερο με το να θέλεις να σε σέβονται .…Η ιδέα της ευτυχίας μοιάζει ταυτόχρονα ζωτική και κενή».

Η ευτυχία λοιπόν μπορεί να αποτελεί το νόημα της ζωής αλλά το περιεχόμενό της ποικίλει. Άλλος την αντλεί από αξιοκαταφρόνητες πράξεις και άλλος από τη δυστυχία. Άλλος την ταυτίζει με την εξουσία, την αλήθεια, τον έρωτα, την ηδονή, την ελευθερία, την αυτονομία, το κράτος, το έθνος, τη φύση, τον διαλογισμό, την επίγεια ευτυχία. Ο θάνατος ως συνεχής απώλεια του εαυτού θα μπορούσε να είναι η πηγή του ευ ζην κατά τον απόστολο Παύλο. Για τον περισσότερο κόσμο στην πράξη, αν όχι στη θεωρία, η ζωή αποκτά νόημα μέσα από τις σχέσεις με τους κοντινούς συνανθρώπους, συντρόφους και παιδιά.

Οι τετριμμένες και εργαλειακές χρήσεις της ζωής δεν μπορούν να μετρήσουν ως νόημα της ζωής, όπως η εξουσία ή ο πλούτος. Για τον συγγραφέα, αν η ζωή έχει νόημα δεν είναι κάτι θεωρητικό, δεν είναι τόσο μια πρόταση όσο μια πρακτική. Δεν είναι μια εσωτεριστική αλήθεια αλλά μια συγκεκριμένη μορφή ζωής.

Ως εκ τούτου μπορεί να μαθευτεί μέσα από το ίδιο το Ζην. Τελικά κατά τον Τέρυ Ήγκλετον, «το νόημα της ζωής δεν είναι η λύση σε κανένα πρόβλημα, αλλά θέμα συγκεκριμένου τρόπου. Δεν είναι μεταφυσικό, αλλά ηθικό. Δεν είναι κάτι το ξέχωρο από τη ζωή, αλλά αυτό που την κάνει να αξίζει να τη ζεις:

«Το κλειδί για τα μυστήρια του σύμπαντος αποδεικνύεται ότι δεν είναι μια εκρηκτική αποκάλυψη, αλλά κάτι που ήδη κάνουν πολλοί αξιοπρεπείς άνθρωποι χωρίς να το πολυσκέφτονται. Η αιωνιότητα δεν βρίσκεται μέσα σε έναν κόκκο άμμου αλλά σε ένα ποτήρι νερό. Το σύμπαν περιστρέφεται γύρω από τη φροντίδα των πασχόντων. Όταν δράς κατά αυτόν τον τρόπο, είσαι κοινωνός της αγάπης που δημιούργησε τα άστρα. Το να ζης έτσι δεν σημαίνει ότι έχεις απλώς μια ζωή, αλλά την έχεις σε αφθονία».

Προτείνει την αγάπη ως νοηματοδότηση της ευτυχισμένης ζωής καθώς νοείται ως ένας τρόπος με τον οποίο μπορούμε να συμφιλιώσουμε την αναζήτηση της προσωπικής μας ολοκλήρωσης με το γεγονός ότι είμαστε κοινωνικά όντα:

«Η αγάπη όπως και η ευτυχία, μοιάζει να είναι μέρος της φύσης μας. Δύσκολα μπορείς να εξηγήσεις για ποιο λόγο θα δώσεις νερό στον διψασμένο, ακόμα κι όταν ξέρεις ότι σε λίγα λεπτά θα πεθάνει. Αγάπη- Αμοιβαιότητα σημαίνει να δημιουργείς για τον άλλο τον χώρο μέσα στον οποίο μπορεί να διαπρέπει, ενώ κάνει ταυτόχρονα το ίδιο κι αυτός. Η ολοκλήρωση του καθενός γίνεται το έδαφος για την ολοκλήρωση του άλλου. Όταν πραγματώνουμε τη φύση μας έτσι βρισκόμαστε στο απόγειό μας. Όταν βλάπτουμε τους άλλους βλάπτουμε τη δική μας ολοκλήρωση».

Ο Τέρυ Ηγκλετον λοιπόν αναδεικνύει την αγάπη, το κοινό νόημα, ως θεμελιώδη όρο και αυτοσκοπό της ζωής μας για να ζήσουμε όλοι καλύτερα. Η αγάπη ως νόημα ζωής δεν έχει σχέση με ερωτικά ή τρυφερά συναισθήματα, γράφει. Είναι μια πρακτική ή ένας τρόπος ζωής, όχι μια νοητική κατάσταση, η εντολή της είναι απρόσωπη και πρότυπό της είναι η αγάπη για τους ξένους και όχι για αυτούς που επιθυμείς ή θαυμάζεις. Η αγάπη είναι η κατάσταση όπου η ευδοκίμηση του κάθε ατόμου προκύπτει από την ευδοκίμηση των άλλων. Μοιάζει με την ευτυχία αφού είναι ένας θεμελιώδης όρος, ένας αυτοσκοπός και είναι μέρος της φύσης μας.

Αυτό που χρειαζόμαστε, γράφει ο Ήγκλετον, είναι ένας τρόπος ζωής χωρίς καθόλου σκοπιμότητες, ακριβώς όπως μια εκτέλεση τζαζ δεν υπηρετεί σκοπιμότητες, «κάθε εκτελεστής συνεισφέρει στο καλό του συνόλου, αλλά χωρίς καμία κατσούφικη αυτοθυσία απλώς εκφράζοντας τον εαυτό του. Η ζωή αντί να υπηρετεί ένα χρησιμοθηρικό πρόταγμα ή κάποιο βαρυσήμαντο μεταφυσικό σκοπό, είναι από μόνη της μια απόλαυση. Δεν χρειάζεται καμία δικαίωση πέρα από την ίδια της την ύπαρξη. Με αυτή την έννοια, το νόημα της ζωής προσεγγίζει την έλλειψη νοήματος... Η παρούσα στιγμή είναι η εικόνα της αιωνιότητας».

ArtiNews

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου