Βασίλης Μακρίδης
Στο 1ο μέρος του παρόντος αφιερώματος επιχειρήσαμε ένα συνοπτικό χρονικό των γεγονότων του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1991 κατά του Προέδρου της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόβ, από ομάδα στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένω-σης (ΚΚΣΕ) που έγινε γνωστή με τα αρχικά Γκε-Κα-Τσε-Πε (ρωσ.: ГКЧП — Государствен-ный Комитет Чрезвычайного Положения, Κρατική Επιτροπή Έκτακτης Κατάστασης). Για λόγους οικονομίας θα αναφερόμαστε στην ονομασία της συγκεκριμένης Επιτροπής με τα ελληνικά αρχικά της – ΚΕΕΚ. Επίσης, στο 2ο μέρος του ίδιου αφιερώματος αναφερθήκαμε στα όσα προηγήθηκαν του πραξικοπήματος κατά τα τελευταία 10-15 χρόνια στην ΕΣΣΔ και στις χώρες του πάλαι ποτέ σοσιαλιστικού μπλοκ της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, αλλά και στη διάλυση της ίδιας ΕΣΣΔ και της διαίρεσής της σε 15 ανεξάρτητα, πλέον, κράτη.
Στο 3ο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος θα μιλήσουμε για τον ρόλο που έπαιξαν οι βασικοί πρωταγωνιστές κατά την περίοδο του πραξικοπήματος, αλλά θα δούμε και τις μετέπειτα τύχες τους, ώστε να εξαγάγουμε κατά το δυνατόν ασφαλέστερα συμπεράσματα τόσο για τις μεταξύ τους σχέσεις, όσο και για πώς και γιατί ένα κίνημα που είχε διακηρυγμένο στόχο τη διατήρηση της ΕΣΣΔ, κατέληξε στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή στη διάλυσή της.
Μιχαήλ Γκορμπατσόβ (1931 - ): Ασφαλώς το κυριότερο πρόσωπο των γεγονότων, είτε με την παρουσία του, είτε (όπως έγινε το συγκεκριμένο τριήμερο) με την απουσία του. Ο 90χρονος, σήμερα, πρώτος και τελευταίας Πρόεδρος της ΕΣΣΔ, είναι ο μοναδικός, πλέον, επιζών από τους βασικούς πρωταγωνιστές και ένας από τους λίγους, συνολικά. Όπως είχαμε επισημάνει και στο 2ο μέρος του αφιερώματος΄(δείτε: εδώ), ο Γκορμπατσόβ δεν επιθυμούσε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και είχε στο μυαλό του ένα σχέδιο «διάσωσης» και μετεξέλιξής της σε ένα είδος συνομοσπονδίας, υπό την ονομασία «Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών». Ωστόσο στην πορεία αυτή διέπραξε σημαντικά λάθη, με κυριότερο την υπογραφή Διατάγματος που έδινε πλήρη ανεξαρτησία στις τρεις Ενωσιακές Δημοκρατίες της Βαλτικής (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία). Μετά από διεξαγωγή Δημοψηφίσματος τον Φεβρουάριο του 1991, όπου το 71% των ψηφισάντων πολιτών είχε ταχθεί υπέρ της διατήρησης της ΕΣΣΔ, ο Γκορμπατσόβ είχε στα χέρια του ένα «υπερόπλο», τη λαϊκή βούληση, την οποία όμως αχρήστευσε με την ατολμία του και την έλλειψη αποφασιστικότητας στην αντιμετώπιση των πολιτικών του αντιπάλων. Τη Συμφωνία για τη «νέα ΕΣΣΔ» είχαν μονογράψει στο Μινσκ οι ηγέτες των 11 από τις 15 Ενωσιακές Δημοκρατίες (απουσίαζαν, φυσικά, οι τρεις της Βαλτικής και η Γεωργία, η οποία όμως ήταν δυνατό να μεταπειστεί και να προστεθεί αργότερα). Κι ενώ το νέο ραντεβού για την πλήρη ενεργοποίηση της Συμφωνίας είχε κλειστεί για τις 21 Αυγούστου στη Μόσχα, ο Γκορμπατσόβ επέλεξε λίγες μέρες νωρίτερα (και όχι αμέσως μετά, που θα ήταν το απολύτως φυσιολογικό) να απομακρυνθεί από την έδρα του και να πάει στην Κριμαία για ολιγοήμερες διακοπές. Το τι έγινε ακολούθως, το διηγηθήκαμε με αρκετές λεπτομέρειες στο 1ο μέρος του αφιερώματος.
Μιλώντας για τους πολιτικούς αντιπάλους του Γκορμπατσόβ, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι προέρχονταν από, φαινομενικά τουλάχιστον, διαμετρικά αντίθετες πολιτικές αφετηρίες και στοχεύσεις. Από τη μία πλευρά είχαμε τους, ας τους πούμε έτσι, «παλαιοκομματικούς» του ΚΚΣΕ, δηλαδή πολιτικά στελέχη που δεν έβλεπαν με καλό μάτι κανενός είδους αλλαγή (ακόμη και τις απολύτως αναγκαίες για την επιβίωση του κράτους και του συστήματος). Μέρος αυτών των στελεχών ήταν και οι πρωταίτιοι του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1991. Από την άλλη είχαμε το στρατόπεδο των νεόκοπων οπαδών της «δημοκρατίας», της «ελευθερίας» και των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», επικεφαλής του οποίου είχε τεθεί de facto ο Μπορίς Γέλτσιν. Αδυνατώντας να αντιμετωπίσει αποφασιστικά και τις δύο πλευρές και έχοντας στο πλευρό του, επί της ουσίας, ελάχιστους συνεργάτες εμπιστοσύνης, ο Γκορμπατσόβ είχε τη φυσιολογική, σε αυτές τις περιπτώσεις, κατάληξη ως πολιτικός ηγέτης: την απομόνωση και, τελικά, την έξοδο από το πολιτικό παιχνίδι.
Μπορίς Γέλτσιν (1931 – 2007): Ο κατά 1 μήνα και 1 μέρα μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Γκορμπατσόβ (1 Φεβρουαρίου έναντι 2 Μαρτίου) Μπορίς Γέλτσιν, είχε ξεκινήσει την κομματική του καριέρα ως ένας… «υπερορθόδοξος λενινιστής» (!!!) στη γενέτειρά του, το Σβερντλόβσκ (σήμερα Εκατερινμπούργκ) της περιοχής των Ουραλίων, διατελώντας επί 9 συναπτά έτη (1976-1985) Α’ Γραμματέας της Περιφερειακής Κομματικής Οργάνωσης της περιοχής. Δια χειρός του ίδιου του Γκορμπατσόβ «αναβαθμίστηκε σε Α’ Γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης της Μόσχας και τελικά εξελίχθηκε στον βασικότερο πολιτικό του αντίπαλο και σε αυτόν που του «πριόνισε» την καρέκλα, ώστε να γίνει ο ίδιος «χαλίφης στη θέση του χαλίφη». Απαλλαγμένος από το 1987 από κάθε κομματική ιδιότητα στο ΚΚΣΕ ο Γέλτσιν έπαιζε, πλέον, το δικό του πολιτικό παιχνίδι, το οποίο είχε, κατά τα φαινόμενα και την αμέριστη συμπαράσταση της «συλλογικής Δύσης», η οποία έβλεπε στο πρόσωπό του τον ιδανικό «καταλύτη» για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, μετά την ήδη πραγματοποιηθείσα (επί Γκορμπατσόβ) διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ο Γέλτσιν χρησιμοποίησε το χαρτί «Ρωσία», έναντι της ΕΣΣΔ, έχοντας ως δεδομένο ότι η Ρωσική Σοβιετική Ομόσπονδη Σοσιαλιστική Δημοκρατία (ΡΣΟΣΔ) κατείχε το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης, του πληθυσμού και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της ΕΣΣΔ. Με δεδομένο ότι ο Γκορμπατσόβ, παρά τις όποιες αδυναμίες του ως ηγέτης, δεν θα εγκατέλειπε εύκολα τον προεδρικό θώκο, ο Γέλτσιν ανέπτυξε παράλληλες προς το κεντρικό κράτος δομές στα όρια της ΡΣΟΣΔ, οι οποίες λειτουργούσαν σε διαμετρικά αντίθετη πολιτική κατεύθυνση από αυτή των αντίστοιχων σοβιετικών (κυβέρνηση, κοινοβούλιο κοκ).
Η κίνηση των «παλαιοκομματικών» στελεχών του ΚΚΣΕ που εκφράστηκε δια του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου λειτούργησε ως καταλύτης στο να πάρει ο Γέλτσιν στα χέρια του την πρωτοβουλία των κινήσεων και να αναδειχθεί, στα μάτια πολλών Σοβιετικών πολιτών, σε «λαϊκό» ηγέτη. Οι περίφημες εικόνες με τον Γέλτσιν να εκφωνεί λόγο προς τους πολίτες της Μόσχας ανεβασμένος πάνω σε ένα τανκ επικοινώνησαν με τον πλέον άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο αυτήν την εικόνα. Η συνέχεια είναι γνωστή: ο Γκορμπατσόβ παραιτήθηκε, η ΕΣΣΔ διαλύθηκε (με τον Γέλτσιν να παίζει τον σημαντικότερο ρόλο σε αυτό, με την περίφημη «Συμφωνία της Μπιελοβιέζα», στην οποία αναφερθήκαμε στο 2ο μέρος του αφιερώματος) και παρέμεινε Πρόεδρος της νεότευκτης, πλέον, Ρωσικής Ομοσπονδίας. Στα 8 χρόνια της Προεδρίας του (10/07/1991 – 31/12/1999), ακολουθώντας μια ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική ιδιωτικοποίησης (επί της ουσίας: εκποίησης) του δημόσιου πλούτου, επέτρεψε τη δημιουργία μιας νέας μεγαλοαστικής πλουτοκρατικής τάξης, προερχόμενης κυρίως από το χώρο του κοινού ποινικού εγκλήματος και κατάργησε σχεδόν κάθε κοινωνική παροχή που προερχόταν (και θύμιζε κάτι) από το σοβιετικό παρελθόν. Οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες από την 8ετία Γέλτσιν (γνωστή και ως «τα άγρια 90ς» – «лихие 90-е» στα Ρωσικά) ήταν τεράστιες και αρνητικές και αποτέλεσαν ένα μεγάλο πισωγύρισμα για τη χώρα, η οποία κατάφερε να τις ξεπεράσει πολύ αργότερα, με την επανακρατικοποίηση των περισσότερων νευραλγικής σημασίας επιχειρήσεων και την επιστροφή σημαντικού μέρος των κοινωνικών παροχών που ίσχυαν επί ΕΣΣΔ. Επίσης η Ρωσία, ως διεθνής παράγοντας, έχασε το μεγαλύτερο μέρος από το κύρος που έφερε όσο υπήρχε η ΕΣΣΔ, αφού στο διάστημα αυτό το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση επεκτάθηκαν προς ανατολάς και έφεραν όλες τις παλιές συμμάχους της ΕΣΣΔ στο στρατόπεδο της Δύσης, με τον Γέλτσιν να παρακολουθεί… αμέριμνος τα τεκταινόμενα. Για να ακριβολογούμε, δεν είχε κανένα ενδιαφέρον να διατηρήσει τα όποια «ζωτικά συμφέροντα» της παλιάς ΕΣΣΔ για λογαριασμό της Ρωσίας, αφού θεωρούσε τη χώρα του μέρος του δυτικού κόσμου και όχι αυτόνομο γεωπολιτικό παράγοντα…
Τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισε (μεταξύ άλλων λόγω και της κατάχρησης αλκοόλ) και η αδυναμία του να ασκήσει, πλέον, τα καθήκοντά του, τον οδήγησαν σχεδόν αναγκαστικά στην επιλογή διαδόχου. Ο «εκλεκτός» του Γέλτσιν άκουγε στο όνομα Βλαντίμιρ Πούτιν, τον οποίο όρισε αρχικά ως Πρωθυπουργό. Η επιδείνωση της υγείας του Γέλτσιν και η αναγκαστική του παραίτηση, έφεραν τον Πούτιν αρχικά σε θέση εκτελούντος χρέη Προέδρου της χώρας και, στη συνέχεια, εκλεγμένου Προέδρου (2000). Η συνέχεια είναι, σαφώς, περισσότερο γνωστή και δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος αφιερώματος.
Μέλη Γκε-Κα-Τσε-Πε (ΚΕΕΚ): Τα 8 μέλη της «ομάδας πρωτοβουλίας» για τη διεξαγωγή του πραξικοπήματος ανήκαν στην παλαιότερη γενιά κομματικών στελεχών του ΚΚΣΕ, που επιθυμούσε (θεωρητικά, τουλάχιστον) τη διατήρηση του παλαιού status quo στον τρόπο διοίκησης του κράτους και της καθοδήγησης του Κόμματος. Ωστόσο όλοι τους κατείχαν υψηλότατα κυβερνητικά και κομματικά πόστα, συμμετέχοντας στη λήψη αποφάσεων καθ’ όλη την 6ετή παραμονή του Μιχαήλ Γκορμπατσόβ στην ηγεσία του Κόμματος και της χώρας, συνεπώς δεν ήταν άμοιροι ευθυνών για την πορεία που είχε αρχίσει να λαμβάνει η χώρα στο διάστημα αυτό. Το κατά πόσο «αγνές» ήταν οι προθέσεις τους στο να διατηρη-θούν η ΕΣΣΔ και το πολιτικό και οικονομικό της σύστημα είναι, αν μη τι άλλο, προς έλεγχο… Η διεξαγωγή ενός πολιτικού και στρατιωτικού πραξικοπήματος, ειδικά τη δεδομένη στιγμή, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι είχε αγνά ελατήρια, στην πράξη λειτούργησε ως «καταλύτης» προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή την επιτάχυνση της διάλυσης της ΕΣΣΔ και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού.
Σοβαρές υπόνοιες για την «αγνότητα» των προθέσεων της συγκεκριμένης ομάδας (ή, τουλάχιστον, κάποιων από τα μέλη της) αποτελεί και κάτι ακόμη: ενώ είχαν σχεδιαστεί με αρκετές λεπτομέρειες οι ενέργειες που θα καθήλωναν τον Μιχαήλ Γκορμπατσόβ στην Κριμαία και θα τον καθιστούσαν πολιτικά ανενεργό, δεν έγινε το ίδιο και με τον Μπορίς Γέλτσιν, παρόλο που, θεωρητικά και πρακτικά, αποτελούσε τον μεγαλύτερο εχθρό για την συνέχιση της ύπαρξης του σοβιετικού κράτους. Ουδέποτε εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Γέλτσιν και των στενών συνεργατών του, κάτι που του έδωσε όλη την άνεση κινήσεων και, τελικά, την ανάληψη της πρωτοβουλίας στη δεδομένη κατάσταση. Αυτό που δεν έκαναν τα μέλη της ΚΕΕΚ εναντίον του Γέλτσιν, το έκανε ο Γέλτσιν προς αυτούς: με το διαφαινόμενο φιάσκο του πραξικοπήματος στην αλλαγή της ημέρας (21 προς 22 Αυγούστου 1991), ο Γέλτσιν διέταξε προσωπικά τη σύλληψη των μελών της ΚΕΕΚ, η οποία ολοκληρώθηκε μέσα σε 1, μόλις, μέρα! Το μόνο μέλος της 8άδας που δεν συνελήφθη ποτέ, ήταν ο Υπουργός Εσωτερικών Μπορίς Πούγκο: την ώρα που πήγαν να τον συλλάβουν, αυτοκτόνησε στο κρεβάτι του μαζί με τη σύζυγό του…
Οι υπόλοιποι 7 της «ομάδας πρωτοβουλίας» δικάστηκαν, μεν, από τη ρωσική δικαιοσύνη, όμως τους επιβλήθηκαν ποινές-«χάδια», ολιγοετούς φυλάκισης και μετατρέψιμες σε κατ’ οίκον περιορισμό. Τελικά με απόφαση της Ανώτατης Δούμας της Ρωσίας στις 23/02/1994 και μετά από παραίνεση του ίδιου του Γέλτσιν, χορηγήθηκε αμνηστία σε όλα τα μέλη της ΚΕΕΚ και σε όσους του στήριξαν εκείνο το τριήμερο του Αυγούστου του 1991. Καθόλου άσχημα για ανθρώπους που πραγματοποίησαν, στην πραγματικότητα, κίνημα «επί εσχάτη προδοσία» κατά της πατρίδας τους…
Ο Γκενάντι Γιανάεβ (1937-2010), Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και ουσιαστικός επικε-φαλής της ομάδας, μετά την απελευθέρωσή του ασχολήθηκε με το Ταμείο Απομάχων Δημοσίων Υπαλλήλων και με θέματα των παιδιών με εκ γενετής αναπηρίες. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν επικεφαλής της έδρας Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στη Ρωσική Διεθνή Ακαδημία Τουρισμού. Πέθανε σε ηλικία 73 ετών από καλπάζουσα μορφή καρκίνου των πνευμόνων.
Ο Ολέγκ Μπακλάνοβ (1932-2021), Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΣΕ και μέλος του Συμβουλίου Άμυνας της ΕΣΣΔ, ήταν (εκτός από κρατικός λειτουργός και ανώτατο κομματικό στέλεχος) ένας από τους σημαντικότερους Σοβιετικούς επιστήμονες στον τομέα της εφαρμοσμένης τεχνολογίας. Μετά την αποφυλάκισή του εργάστηκε κυρίως ως σύμβουλος σε διάφορες κρατικές επιχειρήσεις της Ρωσίας, μεταξύ άλλων και της «RKK Energia», που ειδικεύεται στην κατασκευή εξαρτημάτων για τα διαστημικά προγράμματα της Ρωσίας. Πολιτι-κά ακολούθησε όχι το ιδρυθέν το 1992 ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας, αλλά το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (ΚΕΚΡ), συμμετέχοντας για χρόνια στην ηγετική του ομάδα. Ήταν το τελευταίο εν ζωή μέλος της ΚΕΕΚ, μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του, στις 28/07/2021 σε ηλικία 89 ετών.
Ο Βλαντίμιρ Κριουτσκόβ (1924-2007), επικεφαλής της KGB και μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ, μετά την αμνήστευσή του εργάστηκε σε εταιρεία που είχε ιδρύσει ο θεατρικός σκηνοθέτης, πολιτικός επιστήμονας και πολιτικός Σεργκέι Κουργκινιάν, ενώ για ένα διάστημα διετέλεσε και σύμβουλος του Βλαντίμιρ Πούτιν (!!!), την περίοδο που εκείνος ήταν ακόμη επικεφαλής της FSB (Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφάλειας, διάδοχος της KGB μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ). Πέθανε σε ηλικία 83 ετών από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου.
Ο Βαλεντίν Πάβλοβ (1937-2003), Πρωθυπουργός της ΕΣΣΔ, ως προερχόμενος από τον χώρο του τραπεζικού συστήματος εργάστηκε, μετά την απελευθέρωσή του, κυρίως ως σύμβουλος σε τράπεζες του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Πέθανε σε ηλικία 66 ετών από εκτεταμένο εγκεφαλικό επεισόδιο.
Ο Βασίλι Σταροντούμπτσεβ (1931-2011), μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ και της Αγροτικής Έ-νωσης της ΕΣΣΔ, ήταν επιστήμονας ειδικός στον τομέα της αγροτικής οικονομίας, με πάνω από 50 εργασίες στον τομέα αυτό. Μετά την αποφυλάκισή του εργάστηκε πάνω στην επιστημονική του ειδικότητα και ασχολήθηκε με την πολιτική, προσχωρώντας στο ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας. Επί 8 )1997-2005) χρόνια ήταν εκλεγμένος κυβερνήτης της Περιφέρειας της Τούλας, ενώ από το 2007 έως το θάνατό του ήταν εκλεγμένος βουλευτής της Ανώτατης Δούμας της Ρωσίας με το ψηφοδέλτιο του ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας. Πέθανε σε ηλικία 80 ετών από καρδιακή προσβολή.
Ο Αλεξάντρ Τιζιακόβ (1926-2019), Πρόεδρος της Ένωσης Κρατικών Επιχειρήσεων, Βιο-μηχανικών Εγκαταστάσεων, Κατασκευών και Μεταφορών και Επικοινωνιών της ΕΣΣΔ, μετά την αποφυλάκισή του ασχολήθηκε με τις επιχειρήσεις, ιδρύοντας μεταξύ άλλων εταιρεία μηχανοκατασκευών, εταιρεία παραγωγής προϊόντων ευρείας κατανάλωσης και ασφαλιστικής εταιρείας. Ήταν μέλος του ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας και εκλεγόταν επί σειρά ετών στην Περιφερειακή Βουλή του Σβερντλόβσκ (Εκατερινμπούργκ). Πέθανε σε ηλικία 93 ετών από φυσικά αίτια και ετάφη στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Ο Ντμίτρι Γιάζοβ (1924-2020), Υπουργός Άμυνας μέχρι την καταστολή του πραξικοπήματος και ουσιαστικός συν-καθοδηγητής του μαζί με τον Γκενάντι Γιανάεβ, μετά την απελευθέρωσή του εργάστηκε για αρκετά χρόνια ως σύμβουλος της Γενικής Διεύθυνσης Διεθνούς Στρατιωτικής Συνεργασίας του Υπουργείου Άμυνας της Ρωσίας, αλλά του επικεφαλής των Στρατιωτικών Ακαδημιών του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων της Ρωσίας. Ήταν επικεφαλής διαφόρων κοινωνικών οργανώσεων της Ρωσίας, κυρίως σχετιζόμενων με θέματα Ενόπλων Δυνάμεων. Διατήρησε εφ’ όρου ζωής το βαθμό του Στρατάρχη της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Πέθανε το 2020 σε ηλικία 96 ετών μετά από μακρόχρονη και βαριά ασθένεια.
Επίλογος
Η προσπάθεια του γράφοντος σε αυτό το αρκετά εκτεταμένο πόνημα, ήταν να δώσει μια πιο λεπτομερή «χαρτογράφηση» των γεγονότων που, επί της ουσίας, άλλαξαν ριζικά την εικόνα του κόσμου μας τα τελευταία 30 χρόνια και εξακολουθούν να ρίχνουν τη «σκιά» τους και στην τρέχουσα πραγματικότητα. Είναι δεδομένο ότι στο κείμενο υπάρχουν και κάποιες ελλείψεις, υπαγορευμένες κυρίως από την ανάγκη περιορισμού του μεγέθους του τελικού κειμένου. Προφανώς και διαμέσου το κειμένου εκτός από την εξιστόρηση των γεγονότων διαφαίνεται και η άποψη του γράφοντος γι’ αυτά. Στόχος μου ήταν να διατηρήσω μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στην αντικειμενική εξιστόρηση και την υποκειμενική αξιολόγηση των γεγονότων. Το εάν αυτό έγινε κατορθωτό, επαφίεται στη δική σας εκτίμηση.
(22/08/2021) Β.Μ.
Βασίλης Μακρίδης: Σχετικά με τον συντάκτη
Στο 1ο μέρος του παρόντος αφιερώματος επιχειρήσαμε ένα συνοπτικό χρονικό των γεγονότων του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1991 κατά του Προέδρου της ΕΣΣΔ Μιχαήλ Γκορμπατσόβ, από ομάδα στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένω-σης (ΚΚΣΕ) που έγινε γνωστή με τα αρχικά Γκε-Κα-Τσε-Πε (ρωσ.: ГКЧП — Государствен-ный Комитет Чрезвычайного Положения, Κρατική Επιτροπή Έκτακτης Κατάστασης). Για λόγους οικονομίας θα αναφερόμαστε στην ονομασία της συγκεκριμένης Επιτροπής με τα ελληνικά αρχικά της – ΚΕΕΚ. Επίσης, στο 2ο μέρος του ίδιου αφιερώματος αναφερθήκαμε στα όσα προηγήθηκαν του πραξικοπήματος κατά τα τελευταία 10-15 χρόνια στην ΕΣΣΔ και στις χώρες του πάλαι ποτέ σοσιαλιστικού μπλοκ της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, αλλά και στη διάλυση της ίδιας ΕΣΣΔ και της διαίρεσής της σε 15 ανεξάρτητα, πλέον, κράτη.
Στο 3ο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος θα μιλήσουμε για τον ρόλο που έπαιξαν οι βασικοί πρωταγωνιστές κατά την περίοδο του πραξικοπήματος, αλλά θα δούμε και τις μετέπειτα τύχες τους, ώστε να εξαγάγουμε κατά το δυνατόν ασφαλέστερα συμπεράσματα τόσο για τις μεταξύ τους σχέσεις, όσο και για πώς και γιατί ένα κίνημα που είχε διακηρυγμένο στόχο τη διατήρηση της ΕΣΣΔ, κατέληξε στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή στη διάλυσή της.
Μιχαήλ Γκορμπατσόβ (1931 - ): Ασφαλώς το κυριότερο πρόσωπο των γεγονότων, είτε με την παρουσία του, είτε (όπως έγινε το συγκεκριμένο τριήμερο) με την απουσία του. Ο 90χρονος, σήμερα, πρώτος και τελευταίας Πρόεδρος της ΕΣΣΔ, είναι ο μοναδικός, πλέον, επιζών από τους βασικούς πρωταγωνιστές και ένας από τους λίγους, συνολικά. Όπως είχαμε επισημάνει και στο 2ο μέρος του αφιερώματος΄(δείτε: εδώ), ο Γκορμπατσόβ δεν επιθυμούσε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και είχε στο μυαλό του ένα σχέδιο «διάσωσης» και μετεξέλιξής της σε ένα είδος συνομοσπονδίας, υπό την ονομασία «Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών». Ωστόσο στην πορεία αυτή διέπραξε σημαντικά λάθη, με κυριότερο την υπογραφή Διατάγματος που έδινε πλήρη ανεξαρτησία στις τρεις Ενωσιακές Δημοκρατίες της Βαλτικής (Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία). Μετά από διεξαγωγή Δημοψηφίσματος τον Φεβρουάριο του 1991, όπου το 71% των ψηφισάντων πολιτών είχε ταχθεί υπέρ της διατήρησης της ΕΣΣΔ, ο Γκορμπατσόβ είχε στα χέρια του ένα «υπερόπλο», τη λαϊκή βούληση, την οποία όμως αχρήστευσε με την ατολμία του και την έλλειψη αποφασιστικότητας στην αντιμετώπιση των πολιτικών του αντιπάλων. Τη Συμφωνία για τη «νέα ΕΣΣΔ» είχαν μονογράψει στο Μινσκ οι ηγέτες των 11 από τις 15 Ενωσιακές Δημοκρατίες (απουσίαζαν, φυσικά, οι τρεις της Βαλτικής και η Γεωργία, η οποία όμως ήταν δυνατό να μεταπειστεί και να προστεθεί αργότερα). Κι ενώ το νέο ραντεβού για την πλήρη ενεργοποίηση της Συμφωνίας είχε κλειστεί για τις 21 Αυγούστου στη Μόσχα, ο Γκορμπατσόβ επέλεξε λίγες μέρες νωρίτερα (και όχι αμέσως μετά, που θα ήταν το απολύτως φυσιολογικό) να απομακρυνθεί από την έδρα του και να πάει στην Κριμαία για ολιγοήμερες διακοπές. Το τι έγινε ακολούθως, το διηγηθήκαμε με αρκετές λεπτομέρειες στο 1ο μέρος του αφιερώματος.
Μιλώντας για τους πολιτικούς αντιπάλους του Γκορμπατσόβ, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι προέρχονταν από, φαινομενικά τουλάχιστον, διαμετρικά αντίθετες πολιτικές αφετηρίες και στοχεύσεις. Από τη μία πλευρά είχαμε τους, ας τους πούμε έτσι, «παλαιοκομματικούς» του ΚΚΣΕ, δηλαδή πολιτικά στελέχη που δεν έβλεπαν με καλό μάτι κανενός είδους αλλαγή (ακόμη και τις απολύτως αναγκαίες για την επιβίωση του κράτους και του συστήματος). Μέρος αυτών των στελεχών ήταν και οι πρωταίτιοι του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1991. Από την άλλη είχαμε το στρατόπεδο των νεόκοπων οπαδών της «δημοκρατίας», της «ελευθερίας» και των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», επικεφαλής του οποίου είχε τεθεί de facto ο Μπορίς Γέλτσιν. Αδυνατώντας να αντιμετωπίσει αποφασιστικά και τις δύο πλευρές και έχοντας στο πλευρό του, επί της ουσίας, ελάχιστους συνεργάτες εμπιστοσύνης, ο Γκορμπατσόβ είχε τη φυσιολογική, σε αυτές τις περιπτώσεις, κατάληξη ως πολιτικός ηγέτης: την απομόνωση και, τελικά, την έξοδο από το πολιτικό παιχνίδι.
Μπορίς Γέλτσιν (1931 – 2007): Ο κατά 1 μήνα και 1 μέρα μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Γκορμπατσόβ (1 Φεβρουαρίου έναντι 2 Μαρτίου) Μπορίς Γέλτσιν, είχε ξεκινήσει την κομματική του καριέρα ως ένας… «υπερορθόδοξος λενινιστής» (!!!) στη γενέτειρά του, το Σβερντλόβσκ (σήμερα Εκατερινμπούργκ) της περιοχής των Ουραλίων, διατελώντας επί 9 συναπτά έτη (1976-1985) Α’ Γραμματέας της Περιφερειακής Κομματικής Οργάνωσης της περιοχής. Δια χειρός του ίδιου του Γκορμπατσόβ «αναβαθμίστηκε σε Α’ Γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης της Μόσχας και τελικά εξελίχθηκε στον βασικότερο πολιτικό του αντίπαλο και σε αυτόν που του «πριόνισε» την καρέκλα, ώστε να γίνει ο ίδιος «χαλίφης στη θέση του χαλίφη». Απαλλαγμένος από το 1987 από κάθε κομματική ιδιότητα στο ΚΚΣΕ ο Γέλτσιν έπαιζε, πλέον, το δικό του πολιτικό παιχνίδι, το οποίο είχε, κατά τα φαινόμενα και την αμέριστη συμπαράσταση της «συλλογικής Δύσης», η οποία έβλεπε στο πρόσωπό του τον ιδανικό «καταλύτη» για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, μετά την ήδη πραγματοποιηθείσα (επί Γκορμπατσόβ) διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ο Γέλτσιν χρησιμοποίησε το χαρτί «Ρωσία», έναντι της ΕΣΣΔ, έχοντας ως δεδομένο ότι η Ρωσική Σοβιετική Ομόσπονδη Σοσιαλιστική Δημοκρατία (ΡΣΟΣΔ) κατείχε το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης, του πληθυσμού και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της ΕΣΣΔ. Με δεδομένο ότι ο Γκορμπατσόβ, παρά τις όποιες αδυναμίες του ως ηγέτης, δεν θα εγκατέλειπε εύκολα τον προεδρικό θώκο, ο Γέλτσιν ανέπτυξε παράλληλες προς το κεντρικό κράτος δομές στα όρια της ΡΣΟΣΔ, οι οποίες λειτουργούσαν σε διαμετρικά αντίθετη πολιτική κατεύθυνση από αυτή των αντίστοιχων σοβιετικών (κυβέρνηση, κοινοβούλιο κοκ).
Η κίνηση των «παλαιοκομματικών» στελεχών του ΚΚΣΕ που εκφράστηκε δια του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου λειτούργησε ως καταλύτης στο να πάρει ο Γέλτσιν στα χέρια του την πρωτοβουλία των κινήσεων και να αναδειχθεί, στα μάτια πολλών Σοβιετικών πολιτών, σε «λαϊκό» ηγέτη. Οι περίφημες εικόνες με τον Γέλτσιν να εκφωνεί λόγο προς τους πολίτες της Μόσχας ανεβασμένος πάνω σε ένα τανκ επικοινώνησαν με τον πλέον άμεσο και αποτελεσματικό τρόπο αυτήν την εικόνα. Η συνέχεια είναι γνωστή: ο Γκορμπατσόβ παραιτήθηκε, η ΕΣΣΔ διαλύθηκε (με τον Γέλτσιν να παίζει τον σημαντικότερο ρόλο σε αυτό, με την περίφημη «Συμφωνία της Μπιελοβιέζα», στην οποία αναφερθήκαμε στο 2ο μέρος του αφιερώματος) και παρέμεινε Πρόεδρος της νεότευκτης, πλέον, Ρωσικής Ομοσπονδίας. Στα 8 χρόνια της Προεδρίας του (10/07/1991 – 31/12/1999), ακολουθώντας μια ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική ιδιωτικοποίησης (επί της ουσίας: εκποίησης) του δημόσιου πλούτου, επέτρεψε τη δημιουργία μιας νέας μεγαλοαστικής πλουτοκρατικής τάξης, προερχόμενης κυρίως από το χώρο του κοινού ποινικού εγκλήματος και κατάργησε σχεδόν κάθε κοινωνική παροχή που προερχόταν (και θύμιζε κάτι) από το σοβιετικό παρελθόν. Οι πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες από την 8ετία Γέλτσιν (γνωστή και ως «τα άγρια 90ς» – «лихие 90-е» στα Ρωσικά) ήταν τεράστιες και αρνητικές και αποτέλεσαν ένα μεγάλο πισωγύρισμα για τη χώρα, η οποία κατάφερε να τις ξεπεράσει πολύ αργότερα, με την επανακρατικοποίηση των περισσότερων νευραλγικής σημασίας επιχειρήσεων και την επιστροφή σημαντικού μέρος των κοινωνικών παροχών που ίσχυαν επί ΕΣΣΔ. Επίσης η Ρωσία, ως διεθνής παράγοντας, έχασε το μεγαλύτερο μέρος από το κύρος που έφερε όσο υπήρχε η ΕΣΣΔ, αφού στο διάστημα αυτό το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση επεκτάθηκαν προς ανατολάς και έφεραν όλες τις παλιές συμμάχους της ΕΣΣΔ στο στρατόπεδο της Δύσης, με τον Γέλτσιν να παρακολουθεί… αμέριμνος τα τεκταινόμενα. Για να ακριβολογούμε, δεν είχε κανένα ενδιαφέρον να διατηρήσει τα όποια «ζωτικά συμφέροντα» της παλιάς ΕΣΣΔ για λογαριασμό της Ρωσίας, αφού θεωρούσε τη χώρα του μέρος του δυτικού κόσμου και όχι αυτόνομο γεωπολιτικό παράγοντα…
Τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισε (μεταξύ άλλων λόγω και της κατάχρησης αλκοόλ) και η αδυναμία του να ασκήσει, πλέον, τα καθήκοντά του, τον οδήγησαν σχεδόν αναγκαστικά στην επιλογή διαδόχου. Ο «εκλεκτός» του Γέλτσιν άκουγε στο όνομα Βλαντίμιρ Πούτιν, τον οποίο όρισε αρχικά ως Πρωθυπουργό. Η επιδείνωση της υγείας του Γέλτσιν και η αναγκαστική του παραίτηση, έφεραν τον Πούτιν αρχικά σε θέση εκτελούντος χρέη Προέδρου της χώρας και, στη συνέχεια, εκλεγμένου Προέδρου (2000). Η συνέχεια είναι, σαφώς, περισσότερο γνωστή και δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος αφιερώματος.
Μέλη Γκε-Κα-Τσε-Πε (ΚΕΕΚ): Τα 8 μέλη της «ομάδας πρωτοβουλίας» για τη διεξαγωγή του πραξικοπήματος ανήκαν στην παλαιότερη γενιά κομματικών στελεχών του ΚΚΣΕ, που επιθυμούσε (θεωρητικά, τουλάχιστον) τη διατήρηση του παλαιού status quo στον τρόπο διοίκησης του κράτους και της καθοδήγησης του Κόμματος. Ωστόσο όλοι τους κατείχαν υψηλότατα κυβερνητικά και κομματικά πόστα, συμμετέχοντας στη λήψη αποφάσεων καθ’ όλη την 6ετή παραμονή του Μιχαήλ Γκορμπατσόβ στην ηγεσία του Κόμματος και της χώρας, συνεπώς δεν ήταν άμοιροι ευθυνών για την πορεία που είχε αρχίσει να λαμβάνει η χώρα στο διάστημα αυτό. Το κατά πόσο «αγνές» ήταν οι προθέσεις τους στο να διατηρη-θούν η ΕΣΣΔ και το πολιτικό και οικονομικό της σύστημα είναι, αν μη τι άλλο, προς έλεγχο… Η διεξαγωγή ενός πολιτικού και στρατιωτικού πραξικοπήματος, ειδικά τη δεδομένη στιγμή, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι είχε αγνά ελατήρια, στην πράξη λειτούργησε ως «καταλύτης» προς την εντελώς αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή την επιτάχυνση της διάλυσης της ΕΣΣΔ και της παλινόρθωσης του καπιταλισμού.
Σοβαρές υπόνοιες για την «αγνότητα» των προθέσεων της συγκεκριμένης ομάδας (ή, τουλάχιστον, κάποιων από τα μέλη της) αποτελεί και κάτι ακόμη: ενώ είχαν σχεδιαστεί με αρκετές λεπτομέρειες οι ενέργειες που θα καθήλωναν τον Μιχαήλ Γκορμπατσόβ στην Κριμαία και θα τον καθιστούσαν πολιτικά ανενεργό, δεν έγινε το ίδιο και με τον Μπορίς Γέλτσιν, παρόλο που, θεωρητικά και πρακτικά, αποτελούσε τον μεγαλύτερο εχθρό για την συνέχιση της ύπαρξης του σοβιετικού κράτους. Ουδέποτε εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Γέλτσιν και των στενών συνεργατών του, κάτι που του έδωσε όλη την άνεση κινήσεων και, τελικά, την ανάληψη της πρωτοβουλίας στη δεδομένη κατάσταση. Αυτό που δεν έκαναν τα μέλη της ΚΕΕΚ εναντίον του Γέλτσιν, το έκανε ο Γέλτσιν προς αυτούς: με το διαφαινόμενο φιάσκο του πραξικοπήματος στην αλλαγή της ημέρας (21 προς 22 Αυγούστου 1991), ο Γέλτσιν διέταξε προσωπικά τη σύλληψη των μελών της ΚΕΕΚ, η οποία ολοκληρώθηκε μέσα σε 1, μόλις, μέρα! Το μόνο μέλος της 8άδας που δεν συνελήφθη ποτέ, ήταν ο Υπουργός Εσωτερικών Μπορίς Πούγκο: την ώρα που πήγαν να τον συλλάβουν, αυτοκτόνησε στο κρεβάτι του μαζί με τη σύζυγό του…
Οι υπόλοιποι 7 της «ομάδας πρωτοβουλίας» δικάστηκαν, μεν, από τη ρωσική δικαιοσύνη, όμως τους επιβλήθηκαν ποινές-«χάδια», ολιγοετούς φυλάκισης και μετατρέψιμες σε κατ’ οίκον περιορισμό. Τελικά με απόφαση της Ανώτατης Δούμας της Ρωσίας στις 23/02/1994 και μετά από παραίνεση του ίδιου του Γέλτσιν, χορηγήθηκε αμνηστία σε όλα τα μέλη της ΚΕΕΚ και σε όσους του στήριξαν εκείνο το τριήμερο του Αυγούστου του 1991. Καθόλου άσχημα για ανθρώπους που πραγματοποίησαν, στην πραγματικότητα, κίνημα «επί εσχάτη προδοσία» κατά της πατρίδας τους…
Ο Γκενάντι Γιανάεβ (1937-2010), Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και ουσιαστικός επικε-φαλής της ομάδας, μετά την απελευθέρωσή του ασχολήθηκε με το Ταμείο Απομάχων Δημοσίων Υπαλλήλων και με θέματα των παιδιών με εκ γενετής αναπηρίες. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν επικεφαλής της έδρας Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στη Ρωσική Διεθνή Ακαδημία Τουρισμού. Πέθανε σε ηλικία 73 ετών από καλπάζουσα μορφή καρκίνου των πνευμόνων.
Ο Ολέγκ Μπακλάνοβ (1932-2021), Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΣΕ και μέλος του Συμβουλίου Άμυνας της ΕΣΣΔ, ήταν (εκτός από κρατικός λειτουργός και ανώτατο κομματικό στέλεχος) ένας από τους σημαντικότερους Σοβιετικούς επιστήμονες στον τομέα της εφαρμοσμένης τεχνολογίας. Μετά την αποφυλάκισή του εργάστηκε κυρίως ως σύμβουλος σε διάφορες κρατικές επιχειρήσεις της Ρωσίας, μεταξύ άλλων και της «RKK Energia», που ειδικεύεται στην κατασκευή εξαρτημάτων για τα διαστημικά προγράμματα της Ρωσίας. Πολιτι-κά ακολούθησε όχι το ιδρυθέν το 1992 ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας, αλλά το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας (ΚΕΚΡ), συμμετέχοντας για χρόνια στην ηγετική του ομάδα. Ήταν το τελευταίο εν ζωή μέλος της ΚΕΕΚ, μέχρι τον πρόσφατο θάνατό του, στις 28/07/2021 σε ηλικία 89 ετών.
Ο Βλαντίμιρ Κριουτσκόβ (1924-2007), επικεφαλής της KGB και μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ, μετά την αμνήστευσή του εργάστηκε σε εταιρεία που είχε ιδρύσει ο θεατρικός σκηνοθέτης, πολιτικός επιστήμονας και πολιτικός Σεργκέι Κουργκινιάν, ενώ για ένα διάστημα διετέλεσε και σύμβουλος του Βλαντίμιρ Πούτιν (!!!), την περίοδο που εκείνος ήταν ακόμη επικεφαλής της FSB (Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφάλειας, διάδοχος της KGB μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ). Πέθανε σε ηλικία 83 ετών από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου.
Ο Βαλεντίν Πάβλοβ (1937-2003), Πρωθυπουργός της ΕΣΣΔ, ως προερχόμενος από τον χώρο του τραπεζικού συστήματος εργάστηκε, μετά την απελευθέρωσή του, κυρίως ως σύμβουλος σε τράπεζες του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Πέθανε σε ηλικία 66 ετών από εκτεταμένο εγκεφαλικό επεισόδιο.
Ο Βασίλι Σταροντούμπτσεβ (1931-2011), μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ και της Αγροτικής Έ-νωσης της ΕΣΣΔ, ήταν επιστήμονας ειδικός στον τομέα της αγροτικής οικονομίας, με πάνω από 50 εργασίες στον τομέα αυτό. Μετά την αποφυλάκισή του εργάστηκε πάνω στην επιστημονική του ειδικότητα και ασχολήθηκε με την πολιτική, προσχωρώντας στο ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας. Επί 8 )1997-2005) χρόνια ήταν εκλεγμένος κυβερνήτης της Περιφέρειας της Τούλας, ενώ από το 2007 έως το θάνατό του ήταν εκλεγμένος βουλευτής της Ανώτατης Δούμας της Ρωσίας με το ψηφοδέλτιο του ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας. Πέθανε σε ηλικία 80 ετών από καρδιακή προσβολή.
Ο Αλεξάντρ Τιζιακόβ (1926-2019), Πρόεδρος της Ένωσης Κρατικών Επιχειρήσεων, Βιο-μηχανικών Εγκαταστάσεων, Κατασκευών και Μεταφορών και Επικοινωνιών της ΕΣΣΔ, μετά την αποφυλάκισή του ασχολήθηκε με τις επιχειρήσεις, ιδρύοντας μεταξύ άλλων εταιρεία μηχανοκατασκευών, εταιρεία παραγωγής προϊόντων ευρείας κατανάλωσης και ασφαλιστικής εταιρείας. Ήταν μέλος του ΚΚ Ρωσικής Ομοσπονδίας και εκλεγόταν επί σειρά ετών στην Περιφερειακή Βουλή του Σβερντλόβσκ (Εκατερινμπούργκ). Πέθανε σε ηλικία 93 ετών από φυσικά αίτια και ετάφη στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Ο Ντμίτρι Γιάζοβ (1924-2020), Υπουργός Άμυνας μέχρι την καταστολή του πραξικοπήματος και ουσιαστικός συν-καθοδηγητής του μαζί με τον Γκενάντι Γιανάεβ, μετά την απελευθέρωσή του εργάστηκε για αρκετά χρόνια ως σύμβουλος της Γενικής Διεύθυνσης Διεθνούς Στρατιωτικής Συνεργασίας του Υπουργείου Άμυνας της Ρωσίας, αλλά του επικεφαλής των Στρατιωτικών Ακαδημιών του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων της Ρωσίας. Ήταν επικεφαλής διαφόρων κοινωνικών οργανώσεων της Ρωσίας, κυρίως σχετιζόμενων με θέματα Ενόπλων Δυνάμεων. Διατήρησε εφ’ όρου ζωής το βαθμό του Στρατάρχη της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Πέθανε το 2020 σε ηλικία 96 ετών μετά από μακρόχρονη και βαριά ασθένεια.
Επίλογος
Η προσπάθεια του γράφοντος σε αυτό το αρκετά εκτεταμένο πόνημα, ήταν να δώσει μια πιο λεπτομερή «χαρτογράφηση» των γεγονότων που, επί της ουσίας, άλλαξαν ριζικά την εικόνα του κόσμου μας τα τελευταία 30 χρόνια και εξακολουθούν να ρίχνουν τη «σκιά» τους και στην τρέχουσα πραγματικότητα. Είναι δεδομένο ότι στο κείμενο υπάρχουν και κάποιες ελλείψεις, υπαγορευμένες κυρίως από την ανάγκη περιορισμού του μεγέθους του τελικού κειμένου. Προφανώς και διαμέσου το κειμένου εκτός από την εξιστόρηση των γεγονότων διαφαίνεται και η άποψη του γράφοντος γι’ αυτά. Στόχος μου ήταν να διατηρήσω μια σχετική ισορροπία ανάμεσα στην αντικειμενική εξιστόρηση και την υποκειμενική αξιολόγηση των γεγονότων. Το εάν αυτό έγινε κατορθωτό, επαφίεται στη δική σας εκτίμηση.
(22/08/2021) Β.Μ.
Βασίλης Μακρίδης: Σχετικά με τον συντάκτη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου